تاریخ 9 هزار ساله و محوطه‌ای به جای مانده از دوره نوسنگی در آذربایجان شرقی
بهشت ذوزنقه شکل نیازمند توجه است
نیلوفر منصوری
خبرنگار
کاوش‌های باستان‌شناسی و لایه‌نگاری‌های تاریخی که تاکنون در محوطه‌های باستانی و تاریخی استان آذربایجان شرقی انجام گرفته، تاریخ ۹ هزار ساله را در تپه‌های الله‌قلی 1 و 2 در منطقه لیلان شهرستان ملکان و تپه‌های دیگر به اثبات می‌رساند. برخی از آثار به دست آمده نشانگر تمدنی درخشان و مردمانی فرهیخته در این مناطق بوده است. این اکتشافات که براساس پایه‌ها و یافته‌های علمی و مهمی برای تاریخ ایران و منطقه غرب آسیاست از اهمیت خاصی برخوردار است.
رازهای سر به مُهر مهد آذربایجان شرقی
نگاه اجمالی به تاریخ این منطقه نشان می‌دهد که این استان به‌دلیل دارا بودن قدمت بالای تاریخی در دل خود رازهای سر به مُهر زیادی از تاریخ گذشتگان دارد که نیازمند انجام کاوش‌های باستان‌شناسی است. به گفته مدیر پایگاه ملی میراث فرهنگی محوطه قلعه بختک لیلان؛ نبود خودروی گشت، تجهیزات دفاعی و تخصیص قطره‌ای اعتبارات، مطالعات و کاوش‌های باستان‌شناسی در این شهرستان را به کندی پیش می‌برد. وحید خادمی معتقد است در صورت تجهیز خودرو خدمت، تجهیزات دفاعی و تخصیص اعتبارات لازم می‌توان تا 70% از جرایم علیه میراث فرهنگی جلوگیری و منطقه را حفظ کرد.
در این میان تپه‌های الله‌قلی شهر لیلان در بخش لیلان شهرستان ملکان یکی از محوطه‌های باستان‌شناسی آذربایجان شرقی است که در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ با شماره ۳۰۸۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مدیر پایگاه ملی میراث فرهنگی محوطه قلعه بختک به مطالعات صورت گرفته پیش از تاریخ در این منطقه به «ایران» می‌گوید: پروژه تعیین حریم و عرصه تپه الله‌قلی 2 معروف به چمن تپه، با مجوز رسمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری انجام شد. در راستای صیانت از این اثر مهم و جلوگیری از تهدیدات اساسی (تخریب، تجاوز و خاکبرداری) فاز اول فنس‌کشی در سال‌جاری از محل اعتبارات استانی صورت گرفت.
تپه‌الله قلی (1)
به گفته خادمی، در سال 1400 تپه الله‌قلی 1، که با وسعت 4 هکتاری محوطه همجوار تپه الله‌قلی 2 معروف به تپه چمن در فاصله 500 متری از هم با تفاهمنامه با این دانشگاه لایه‌نگاری و تعیین عرصه و حریم شد. آنگونه که این فعال می‌گوید: قدیمی‌ترین لایه‌های تاریخی با قدمت 9 هزار ساله نشان می‌دهد آن زمان اولین جوامع نوسنگی آذربایجان شرقی با حوزه قفقاز، آناتولی و بین‌النهرین ارتباطات فرهنگی و مراودات اجتماعی داشته‌اند.
او درخصوص نتایج تعیین عرصه و حریم تپه الله‌قلی 1 می‌گوید: فصل اول لایه نگاری در این اثر روشن کرد که این محوطه به همراه محوطه همجوار الله‌قلی 2 چمن قدیمی‌ترین روستاهای نوسنگی آذربایجان ایران را تشکیل می‌دهند. به گفته این فعال میراث فرهنگی، از آنجایی که یافته‌های حاصل از کاوش شواهد قدیمی‌تری از حاجی فیروز را در این محوطه نمایان کردند و با توجه به قدمت آثار تحتانی محوطه‌های‌الله‌قلی 1 و 2 را می‌توان قدیمی‌ترین روستاهای نوسنگی با سفال در شمال غرب ایران به شمار آورد.
همچنین او می‌گوید: حسب بررسی‌های اولیه روی آثار سطحی به دست آمده اطلاعات شاخصی از دوره نوسنگی حاجی فیروز، حسونا و حتی شواهدی قدیمی‌تر از دوره حاجی فیروز در این محوطه به دست آمده‌است.
مشکلات پیش‌رو
او درخصوص مشکلات موجود در این منطقه می‌گوید: عمده مشکلات ما به مالکین این مناطق و معارضین مربوط می‌شود که به مرور زمان این اماکن را تصاحب کرده و به زمین‌های کشاورزی و باغ‌ها تبدیل کرده‌اند که نیازمند تملک است.
به گفته این فعال میراث فرهنگی، کمبود اعتبارات به این مشکلات بیشتر دامن می‌زند، زیرا با دارا بودن اعتبارات به مطالعات دقیق و تکمیل شده و به روز می‌رسیم و کاوش‌های باستانی را پیش می‌بریم و هم اینکه تخصیص اعتبارات لازم می‌توان به‌صورت فاز‌بندی و سالانه اراضی و املاک واقع در عرصه و حریم را خریداری و آزاد‌سازی کرد.
او اعتبار لازم در زمینه حفاظت، تجهیزات، مطالعات، کاوش و ایجاد امکانات گردشگری را سالانه 2 میلیارد تومان می‌داند و می‌گوید: خواسته و انتظار ما از مسئولان این است که به این منطقه تاریخی با قدمت 9 هزار ساله معروف به بهشت باستان شناسی شمال‌غرب کشور توجه ویژه‌ای داشته باشند.
محوطه قلعه بختک لیلان
آنگونه که مدیر پایگاه ملی میراث فرهنگی محوطه قلعه بختک لیلان از تاریخ و قدمت 9 هزار ساله تپه الله‌قلی می‌گوید؛ این منطقه 4 هکتار وسعت دارد و به‌عنوان تپه الله‌قلی 1 معروف است. دومین منطقه که به نام تپه الله‌قلی 2 معروف به چمن تپه است تقریباً 7 هزار متر مربع وسعت دارد. یکی از وسیع‌ترین قلاع دشتی ایران محسوب شده و استحکامات تسخیر‌ناپذیر آن عمدتاً از مصالح خشت و گل است. پلان کلی آن تقریباً به شکل ذوزنقه گوشه راست و در زمینی با مساحت تقریبی63 هکتار بنیان نهاده شده است که در دامنه و چشم‌انداز این قلعه، دشت وسیع لیلان با تپه‌های تاریخی بی‌شمار وجود دارد.