یکی از پیامد‌های بحران سال 2008 میلادی ورود چین به عنوان یکی از بازیگران مهم اقتصادی به عرصه بین‌المللی بود که موجب شد برخی از مناسبات سیاسی و اقتصادی در سطح جهانی دستخوش تغییراتی شود و امروزه نقش چین در مناسبات تجاری و اقتصادی غیر قابل انکار است. ایران و چین از گذشته‌های بسیار دور به عنوان دو قدرت آسیایی در عهد باستان همواره روابط اقتصادی با یکدیگر داشته‌اند که در طول تاریخ با فراز و نشیب‌های بسیاری همراه بوده است. پس از وقوع انقلاب اسلامی در ایران، روابط سازنده با چین نیز ادامه پیدا کرد و این کشور همواره یکی از بزرگترین شرکای تجاری ایران شناخته می‌شد.

روابط ایران و چین تا جایی ادامه پیدا کرد که در تاریخ 7 فروردین ماه سال 1400 منجر به عقد قرارداد برنامه جامع همکاری میان چین و ایران برای مدت 25 سال شد. پس از روی کار آمدن دولت سیزدهم توسعه روابط با چین به یکی از برنامه‌های اصلی دولتمردان تبدیل شد و از زمان روی کار آمدن ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران در سال ۲۰۲۱، سیاست نگاه به شرق را برای تعمیق روابط با چین و روسیه در پیش گرفته است. تهران در سپتامبر 2022 به سازمان همکاری شانگهای پیوست. چین و روسیه از ایران برای عضویت در این سازمان حمایت کردند. ژانویه 2022 ایران، چین و روسیه سومین رزمایش دریایی مشترک خود را در شمال اقیانوس هند برگزار کردند. سه کشور رزمایش دریایی مشترک خود را از سال 2019 در اقیانوس هند و دریای عمان آغاز کردند. هدف از این رزمایش تقویت امنیت و پایه‌های آن در منطقه و گسترش همکاری‌های چند جانبه بین سه کشور برای حمایت مشترک از صلح جهانی، امنیت دریایی و ایجاد جامعه دریایی با آینده مشترک است. علاوه بر همکاری‌های یاد شده با دولت چین، در دولت سیزدهم شاهد همکاری‌های اقتصادی هستیم که در سال‌های اخیر موجب شده است روابط میان ایران و چین نسبت به گذشته بیش از پیش تقویت یافته و چین یکی از بزرگترین شرکای تجاری ایران شناخته شود. در این گزارش سعی شده است که روابط تجاری و اقتصادی میان ایران و چین در سال‌های اخیر به صورت مفصل مورد بررسی و تجزیه قرار گیرد.

رتبه اول چین در تجارت با ایران
گزارش گمرک جمهوری اسلامی ایران نشان می‌دهد که از ابتدای فروردین تا 10 دی ماه سال 1401، میزان صادرات قطعی کالاهای غیرنفتی کشور (به استثنای نفت خام، نفت کوره و نفت سفید و همچنین بدون صادرات از محل تجارت چمدانی)، بالغ بر 97 هزار تن و به ارزش 43 میلیارد دلار بوده است که در مقایسه با مدت مشابه سال 1400، افزایشی 86/2 درصدی در وزن و 06/19 درصدی در ارزش دلاری داشته است. متوسط ارزش گمرکی هر تن کالای صادراتی از ابتدای فروردین تا 10 دی ماه سال‌جاری، 440 دلار بوده که نسبت به 380 دلار به ازای هر تن از ابتدای فروردین تا 10 دی ماه سال گذشته، 75/15 درصد رشد داشته است. همچنین میزان واردات کشور در این مدت، با کاهشی 06/10 درصدی در وزن و افزایشی 74/14 درصدی در ارزش دلاری در مقایسه با مدت مشابه سال 1400، به ارقام 28 هزار تن و 44 میلیارد دلار رسیده است. در این مدت، متوسط ارزش گمرکی هر تن کالای وارداتی 1573 دلار بوده که نسبت به 1233 دلار در هر تن، از ابتدای فروردین تا 10 دی ماه سال 1400 رشدی 57/27 درصدی را نشان می‌دهد. همچنین این گزارش نشان می‌دهد که بیشترین میزان صادرات کشور در 10 ماهه نخست سال 1401، به مقصد کشور‌های چین با رقمی بالغ بر 855/11 میلیارد دلار و سهم 51/27 درصد از کل صادرات، عراق با 631/8 میلیارد دلار و سهم 03/20 درصد، ترکیه با 419/6 میلیارد دلار و سهم 9/14 درصد، امارات متحده عربی با 600/4 میلیارد دلار و سهم 68/10 درصد و کشور هند با 474/1 میلیارد دلار و سهم 42/3 درصد از کل ارزش صادرات، صورت گرفته است. در بخش واردات نیز گزارش گمرک نشان می‌دهد که در 10 ماه ابتدایی سال 1401، کشور امارات متحده عربی با اختصاص رقمی بالغ بر 649/13 میلیارد دلار و سهمی در حدود 79/30 درصد از کل ارزش واردات در جایگاه نخست کشور‌های طرف معامله ایران قرار گرفته است. همچنین کشور‌های چین با 521/11 میلیارد دلار و سهم 99/25 درصد، ترکیه با 635/4 میلیارد دلار و سهم 45/10 درصد، هند با 249/2 میلیارد دلار و سهم 07/5 درصد و آلمان با 399/1 میلیارد دلار و سهم 15/3 درصد از کل ارزش واردات، جزو کشور‌های عمده طرف معامله واردات بوده‌اند. (نمودار یک و 2)

صادرات 12 میلیارد دلاری ایران به چین
بر اساس اطلاعات موجود در گمرک جمهوری اسلامی ایران، چین به‌عنوان مقصد اول صادرات و در بخش واردات نیز امارات متحده عربی به عنوان دومین طرف معامله ایران در 10 ماهه سال 1401 قرار گرفته است. همان‌طور که در بخش قبلی نیز گفته شد، در 10 ماهه سال 1401 ایران به میزان 854/11 میلیارد دلار به چین صادرات داشته است که در مقایسه با مدت زمان مشابه سال گذشته از لحاظ وزنی در حدود 7 درصد و از لحاظ دلاری در حدود 18 درصد کاهش پیدا کرده است. همچنین در 10 ماهه سال 1401 در حدود 512/11 میلیارد دلار واردات از چین ثبت و گزارش شده که در مقایسه با مدت مشابه در سال گذشته از لحاظ وزنی 17 درصد و از لحاظ دلاری به میزان 9 درصد کاهش را نشان می‌دهد. (جدول یک)

 صادرات 3 میلیارد دلاری پروپان مایع به چین
با توجه به ساختارهای اقتصادی ایران و صنایع موجود در آن، طبیعی است که عمده‌ترین محصولات صادراتی نیز محصولات نفتی، پتروشیمی، معدنی و فلزی باشد. بر اساس شواهد موجود می‌توان نتیجه گرفت که ایران در واقع بخشی از نیاز مواد اولیه صنایع چین را تأمین می‌کند. بر اساس اطلاعات موجود در گمرک جمهوری اسلامی ایران، در 10 ماهه سال 1401، از لحاظ دلاری بیشترین محصول صادر شده به چین، پروپان مایع بوده که ایران در حدود 4341 هزار کیلوگرم از محصول یاد شده را به ارزش 3064 میلیون دلار به چین صادر کرده است. پس از این محصول، در رده‌های بعدی محصولات پتروشیمی دیگری چون اتیلن و انواع پلی‌اتیلن و بوتان مایع جای دارد که در همین مدت زمان به ترتیب به ارزش 2355 و 1760 میلیون دلار به چین صادر شده‌اند. از لحاظ ارزش وزنی نیز بیشترین محصول صادر شده به چین در 10 ماهه سال 1401 مربوط به محصول متانول بوده که 6089 کیلوگرم به ارزش 1667 میلیون دلار به چین صادر شده است. در رتبه‌های بعدی محصولات معدنی نظیر سنگ آهن و کنسانتره‌های آن، انواع کاتد‌های مسی، انواع شمش، آهن و فولاد، انواع آلومینیوم و سنگ‌های آلومینیومی قرار دارد. پس از این محصولات نیز گوگرد تصعید شده، انواع بنزن، محصولات نیمه‌تمام آهن و فولاد و پارا اکسین جای می‌گیرند. یکی از نکاتی که در مورد عمده‌ترین محصولات صادراتی به چین می‌توان ذکر کرد، صادرات زعفران، انجیر خشک، انواع خرما و پسته است که این چهار محصول توانسته‌اند در زمره 15 کالای عمده صادراتی به چین قرار گیرند. در 10 ماهه سال 1401، 129 هزار کیلوگرم از این چهار محصول یاد شده به ارزش 81 میلیون دلار به چین صادر شده است. همچنین از دیگر نکات جالب عمده‌ترین کالاهای صادراتی به چین، صادرات 594 هزار کیلوگرم به ارزش 33 میلیون دلار از انواع سنگ‌ها شامل سنگ مرمر، سنگ تراورتن، سنگ گچ، سنگ آهک، سنگ خارا، سنگ کروم و سنگ اکسین است که از ایران به مقصد چین صادر شده‌اند. (جدول 2)

عمده‌ترین محصولات وارداتی از چین
در ارتباط با عمده‌ترین محصولات وارد شده از چین، شواهد موجود نشان می‌دهد که بیشترین محصولات وارد شده از چین در زمره ماشین‌آلات و یا قطعات برای ساخت انواع ماشین‌آلات و وسایل نقلیه جای می‌گیرد. همچنین در سال‌های اخیر به دلیل همه‌گیری ویروس کووید19 در سطح جهان، محصولات بهداشتی و درمانی نیز به فهرست واردات ایران از چین اضافه شده است. بر اساس اطلاعات موجود در سایت گمرک جمهوری اسلامی ایران، در 10 ماهه سال 1401، در حدود 503 هزار کیلوگرم به ارزش 699 میلیون دلار انواع ورقه‌های فولادی و محصولات فلزی از چین وارد شده است. بر این اساس ورقه‌های فولادی و محصولات فلزی در جایگاه نخست عمده‌ترین کالاهای وارداتی از چین قرار می‌گیرد. همانطور که پیش‌تر نیز ذکر شد، به دلیل همه‌گیری ویروس کووید19، در چند سال اخیر بخشی از نیاز بهداشتی و درمانی کشور از چین تأمین می‌شد؛ یکی از اقلامی که در این مدت از چین وارد کشور شد، مربوط به واکسن‌های مؤثر در برابر ویروس کووید19 است که در همین مدت بیش از 408 میلیون دلار انواع واکسن برای مصارف پزشکی و دامپزشکی از چین وارد شده است. از دیگر اقلام وارداتی از چین می‌توان به قطعات منفصله برای تولید انواع وسیله نقلیه (اعم از خودروی سواری و موتورسیکلت) و تراکتور را نام برد که در 10 ماهه سال 1401، به ترتیب به میزان 334 و 52 میلیون دلار از چین وارد کشور شده است. از لحاظ ارزش وزنی نیز بیشترین محصول وارداتی مربوط به ماشین‌آلات معدنی، زغال‌سنگ و انواع لینیت‌ها است که در یکسال اخیر بیش از 557000 کیلوگرم به ارزش 330 میلیون دلار در حساب واردات ایران از چین ثبت شده و پس از این محصول به لحاظ ارزش وزنی، محصول فسفر (P205) قرار دارد که 153000 کیلوگرم از این محصول نیز به کشور وارد شده است. از دیگر اقلام وارداتی عمده می‌توان انواع پارچه‌ها و محصولات نساجی، جعبه دنده‌های اتوماتیک، انواع دستگاه‌های فرستنده و گیرنده رادیویی، گوشی‌های تلفن همراه و مولد‌های گازی و برقی را نام برد. یکی از نکات جالب این فهرست، واردات 85 هزار کیلوگرم به ارزش 33 میلیون دلار انواع بذر و ذرت‌های دامی است که موجب شده بخش زیادی از نیاز کشور از چین تأمین شود. محصولات شیمیایی نیز یکی دیگر از  اقلام وارداتی است که در دو بخش آفت‌کش‌ها و حشره‌کش‌ها و صنعتی مورد استفاده قرار می‌گیرند و در 10 ماهه سال 1401 به ترتیب به میزان 11 و 10 میلیون دلار از چین وارد ایران شده‌اند و در نهایت انواع موتور‌های پیستون‌دار و ماشین‌آلات کشاورزی نیز جزو عمده‌ترین اقلامی است که از چین وارد کشور شده است. (جدول 3)

فرصت‌های تجارت با چین
اولین نکته‌ای که از بررسی عمده‌ترین اقلام صادراتی و وارداتی بین ایران و چین قابل برداشت و استنباط است این نکته است که صادرات ایران بیشتر معطوف به صادرات محصولات نفتی، پتروشیمی و معدنی است و همانطور که پیش‌تر نیز ذکر شد، ایران بخشی از نیاز مواد اولیه مورد نیاز صنایع چین را تأمین می‌کند. در ظاهر وقوع چنین حالتی نمی‌تواند به خودی خود اتفاق ناگواری قلمداد شود، ولی مسأله زمانی تأسف‌آور می‌شود که بخش اعظمی از واردات ایران از چین شامل اقلام و کالاهایی است که مواد اولیه‌ آن را ایران تهیه و چین صادر کرده است. به عبارت دیگر، به‌دلیل نبود تکنولوژی‌های نوین در صنایع ایران و در نتیجه عدم تولید محصولات با فناوری و تکنولوژی بالا در کشور، ایران مواد اولیه مورد نیاز صنایع را صادر کرده و سپس اقدام به خریداری محصولات ساخته شده از این مواد اولیه می‌کند. بنابراین در وهله اول لازم است دولت سیزدهم علاوه بر همکاری‌های اقتصادی و منطقه‌ای با کشور چین به فکر همکاری‌های علمی به جهت دستیابی به دانش و تکنولوژی‌های روز دنیا در بخش تولید نیز باشد تا از این طریق بتواند هم بخش تولید در کشور را تقویت کند و هم بخش اعظمی از واردات خود را در داخل کشور تولید نماید. این در حالی است که تمرکز اقلام صادراتی برای ایران هشداری برای یک آسیب جدی اقتصاد و مقاومت‌پذیری آن است؛ چراکه وقتی یک سبد صادراتی هم از نظر تنوع و هم از نظر حجم و قیمت کالایی محدود باشد، درصورتی که اتفاق خاصی در یک برهه از زمان رخ دهد، آسیب بزرگی به صادرات و اقتصاد وارد می‌شود. به اعتقاد کارشناسان، برای تنوع بازار و تنوع کالایی نیازمند حمایت از صنعت و حرکت به سمت تولید محصول و حمایت از صنایع پایین‌دستی هستیم. بر این اساس، پرواضح است که برای رهایی از شرایط مذکور، لازم است با حمایت از صنایع پایین‌دستی، سعی شود زنجیره‌های تولید را مرحله‌ به‌ مرحله ایجاد کنیم تا از این طریق بتوانیم تنوع کالایی بالا و ارزش‌ افزوده بالاتری داشته باشیم. همچنین در بررسی کالاهای صادراتی به چین، 4 محصول زعفران، انجیر خشک، انواع خرما و پسته به چشم می‌خورد که این موضوع می‌تواند به عنوان یکی از مزیت‌های نسبی صادرات ایران به چین قلمداد شود. با توجه به جمعیت عظیم چین و ظرفیت‌های کشت این محصولات در داخل کشور، می‌توان به صادرات این محصولات به چشم فرصت نگاه کرد و دولت سیزدهم باید در رسیدن به چنین هدفی از هیچگونه اقدامی فروگذار نکند.

بــــرش

یکی از نکات جالب این فهرست، واردات 85 هزار کیلوگرم به ارزش 33 میلیون دلار انواع بذر و ذرت‌های دامی است که موجب شده بخش زیادی از نیاز کشور از چین تأمین شود. محصولات شیمیایی نیز یکی دیگر از  اقلام وارداتی است که در دو بخش آفت‌کش‌ها و حشره‌کش‌ها و صنعتی مورد استفاده قرار می‌گیرند و در 10 ماهه سال 1401 به ترتیب به میزان 11 و 10 میلیون دلار از چین وارد ایران شده‌اند و در نهایت انواع موتور‌های پیستون‌دار و ماشین‌آلات کشاورزی نیز جزو عمده‌ترین اقلامی است که از چین وارد کشور شده است