محمد شلتوکی  / شاید این ادعای بزرگی نباشد اگر صنعت دفاعی جمهوری اسلامی ایران را امروز مظهر به ثمر نشستن آرمان‌ها و اهداف انقلاب اسلامی و مدیریت جهادی نام برد، صنعتی که پس از گذشت 44 سال از پیروزی انقلاب اسلامی با عبور از تنگناهای مختلفی چون تحریم، عدم تخصیص اعتبارات مناسب و در بعضی مقاطع تحت‌الشعاع قرار گرفتنش با موضوعات سیاسی، امروز به یکی از قله‌های افتخار نظام جمهوری اسلامی بدل شده است، به گونه‌ای که حتی در ادبیات عامه نیز هرگاه به کاستی در بخشی اشاره می‌شود، در ادامه و در مقام مقایسه به صنعت دفاعی و موفقیت‌های آن هم قطعاً اشاره خواهد شد. سبک مدیریتی که در صنعت دفاعی کشور چه در سازمان‌های نیروهای مسلح و چه در وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح به‌عنوان قلب صنایع دفاعی کشور اجرا شده را شاید بتوان سبک مطلوب برای گذر از چالش‌های پیش روی کشور عنوان کرد؛ سبک مدیریتی مبتنی بر میدان دادن عملی به جوانان و استفاده از فکر آنها با دخیل کردن حداکثری بخش خصوصی. بحث پیرامون این موضوع بهانه گفت‌وگوی ما با سردار سرتیپ پاسدار مهدی فرحی جانشین وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح است که در ادامه مشروح آن را می‌خوانید.

به‌عنوان یک ناظر بیرونی، چند سالی است که شاهد رشد و بلوغ خاص و چشمگیری در صنعت دفاعی کشورمان هستم؛ شاهد مثال آن هم استفاده از تسلیحات ایرانی در رزمایش‌های ارتش و سپاه است. به شخصه در رزمایشی حضور داشتم که صددرصد تجهیزات به کارگرفته شده در آن، محصول وزارت دفاع بود، روند طی شده برای رسیدن به این بلوغ و مرحله را در صنعت دفاعی تشریح بفرمایید.
صنایع دفاعی یک مسیر بلوغی را طی کرده‌اند و پس از انقلاب جهش‌های گوناگونی در آن حاصل شده است. در ابتدای انقلاب به یکباره با کوچ 45 هزار مستشار خارجی مواجه شدیم که تمام ارکان محصولات دفاعی و نظامی کشور را از تعمیرات و نگهداری، بهره‌برداری و آموزش و ... پوشش می‌دادند. این را بگذارید کنار این موضوع که بیش از 90 درصد تجهیزات ما وارداتی و از کشورهای غربی بود و آنچه در صنایع داخلی تولید می‌شد در حد صفر و خیلی حداقلی بود.
با پیروزی انقلاب اسلامی و کوچ مستشاران، کشور با حجم زیادی از محصولات وابسته مواجه بود که از تفنگ ژ3 تا جنگنده اف-14 را شامل می‌شد.

حتی تفنگ ژ-3؟
بله. حتی تفنگ ژ-3 برای تعمیراتش لازم بود که به کشور آلمان برده شود!

جنگ هم که مزید بر علت شد.
بله. بعد از انقلاب هم ارتش با چالش‌های فراوانی مواجه شد و به یکباره جنگ تحمیلی نیز آغاز شد، یعنی این عوامل دست به دست هم داد و چالش‌ها را چند برابر کرد.
از ابتدای جنگ، گام‌های بلندی در کشور برای پر کردن این خلأ برداشته شد؛ اولین قدم این بود که بتوانیم بهره‌بردار شویم و آنچه موجود است را استفاده کنیم تا به جبهه و جنگ خدمات دهیم، من خودم یادم هست بعضی از محصولاتی که به جبهه‌ها می‌آوردند حتی کارکردش را هم نمی‌دانستیم!
گام بعدی پس از بهره‌برداری، قطعه‌سازی بود که کم‌کم به آن ورود پیدا کردیم چون وقتی از محصولی استفاده می‌کردیم قطعات آن نیاز به تعویض داشت و برای تداوم کارکرد باید به این حوزه ورود پیدا می‌کردیم که خود همین قطعه‌سازی هم چالش‌های مربوط به خود را داشت چون ما تجربه صنعتی قوی در آن مقطع در کشور نداشتیم.
گام بعدی، زیرمجموعه‌سازی بود که از قطعه‌سازی یک پله بالاتر بود، بعد از آن وارد مرحله کپی‌سازی شدیم و پس از این مرحله به عرصه مهندسی معکوس ورود کردیم که در آن موفق شدیم نه‌تنها محصول را کپی‌سازی کنیم بلکه دیدگاه‌های مهندسی طراحی را هم به دست بیاوریم.
اینها همه گام‌هایی بود که با نیروهای جوان، باانگیزه و انقلابی به سرعت طی شد تا اینکه بعد از مهندسی معکوس جرأت و جسارت پیدا کردیم و فهمیدیم که می‌شود کاری کرد و با طرف خارجی وارد گفت‌وگو شد تا با آنها انتقال تکنولوژی داشته باشیم.
انتقال تکنولوژی خود داستان مفصلی دارد چون کشورهای خارجی باید یک بستر مناسب را در طرف مقابل خود ببینند تا مجاب به آن شوند، بحمدالله این انتقال تکنولوژی هم با چند کشور خارجی انجام شد که یکی از قدم‌های بسیار خوب در کشور بود.
بعد از آن یک بلوغ دیگر حاصل شد بر این مبنا که چرا ما باید انتقال تکنولوژی انجام دهیم؟ باید پروژه مشترک تعریف کنیم، یعنی ما در ایده و فکر و طراحی نیز تحت عنوان Joint Venture ورود کنیم و محصول را مشترک تعریف کنیم که این مهم نیز انجام شد.

تا اینکه خودمان طراح شدیم!
یک پله بالاتر از مرحله قبل، گفتیم خودمان به عرصه طراحی ورود پیدا کنیم که همین کار را هم کردیم و محصولاتی ارائه کردیم که ایده‌های خارجی روی آن بود اما طراحی آن کاملاً ایرانی بود.
باز یک پله بالاتر از آن به این فکر کردیم که اگر می‌خواهیم طراحی انجام دهیم، بیاییم در کنار آن نوآوری هم داشته باشیم؛ چرا ما باید ایده خارجی را طراحی کنیم؟ باید خلق نو کنیم و ایده هم مربوط به خودمان باشد که این گام بسیار بلندی بود.
در آن زمان که این موضوع مطرح شد در قدم‌های اول تجربه زیادی نداشتیم و احساس می‌کردیم با این نوآوری ممکن است کنترل کار از دست‌مان خارج شود چون دشمن هم به شدت روی این موضوعات متمرکز بود، به همین دلیل در فضای بسته‌ای این کار را شروع کردیم و عنوان آن شد «نوآوری بسته». اما دیدیم که این زیاد نمی‌تواند اثرگذار باشد و ما با یک عده محدود در واقع خودمان را از ظرفیت کشور محروم می‌کنیم. به همین دلیل این نوآوری بسته را به «نوآوری باز» تبدیل کردیم تا از همه ظرفیت‌های ملی و فراملی و ایرانیان خارج از کشور استفاده کنیم.
این حرف بسیار بزرگی تحت عنوان Open Innovation بود و در این حوزه که ورود کردیم دیدیم دنیا کارهای بسیار خوبی انجام داده است و به آن نسل داده است که امروز تا نسل 7 پیش رفته است و ما هم آمدیم روی این نسل‌ها کار کردیم و نظام نوآوری دفاعی را در سال 1390 با همت بلند سردار احمد وحیدی (وزیر دفاع وقت) تعریف کردیم.

اجزای این نظام نوآوری دفاعی چه بود؟
یک الگوریتم و الگوی مفهومی برای این موضوع تعریف شد که پس از آن هم به تمام سازمان‌های صنعت دفاعی ابلاغ شد که باید وارد حوزه نوآوری دفاعی بشوند و پنج گام هم برای آن در نظر گرفته شد.
اول: مراکز مطالعات راهبردی به‌عنوان ایستگاه‌های آینده‌پژوهی و آینده‌نگری
دوم: دفاتر طراحی
سوم: مراکز توسعه فناوری
چهارم: مراکز مهندسی و ساخت
پنجم: گروه‌های دستیابی
در یک حرکت 10 ساله تا سال 1400 ما بیش از 350 دفتر طراحی در وزارت دفاع ایجاد کردیم و هر حوزه‌ای که شما ببینید از تفنگ تا تانک تا موشک و... دفتر طراحی دارد و این دفاتر هم الگوی مشخص دارند که در آن مثلاً 53 نفر تعریف شده و با الگوهای مشخص کار می‌کنند.
این گام بسیار بلندی بود و در ادامه منطق هسته و شبکه نیز در وزارت دفاع تعریف شد بر اساس آن باید به سمت استفاده از هسته کوچک و چابک و شبکه بزرگ و توانا رفت که این شبکه شامل همه پژوهشکده‌ها، دانشگاه‌ها، بیش از 800 شهرک صنعتی، بیش از 100 هزار مرکز صنعتی در سراسر کشور، بیش از 1200 دانشگاه، شرکت‌های دانش‌بنیان و مراکز نوآوری خصوصی است.
در واقع ما با این کار وزارت دفاع را به یکباره چند صد برابری کردیم در حالی که در ظاهر آن را یک‌پنجم کردیم چون جمعیت را کم کردیم و به سمت آن هسته دانا رفتیم.
در سال 1400 به این جمع‌بندی رسیدیم که این نظام نوآوری بلوغ خود را به دست آورده و کار خود را انجام داده است و نیاز به یک نظام نوآوری جدید داریم که این کار را انجام دادیم و در اوایل امسال با ابلاغ وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح در اردیبهشت امسال ما «نظام نوآوری دفاعی؛ گام دوم» را ابلاغ کردیم که بر مبنای آن باید وارد نوآوری باز نسل پنجم و ششم بشویم یعنی همان نوآوری که امروز در دنیا تا نسل هفتم پیش رفته است و ما الان ادعا می‌کنیم که نسل پنجم را پاس کرده‌ایم.
با این کار در واقع داریم افق آینده را برای خودمان ترسیم می‌کنیم یعنی مراکز مطالعات راهبردی ما مأموریت دارند تا بررسی کنند در آینده چه اتفاقاتی رخ خواهد داد؛ در 10 سال آینده آیا باز توپ و تانک و موشک کار می‌کند؟ علوم شناختی و کوانتوم و فضای مجازی در آینده چه کارکردی خواهند داشت؟ مواد پیشرفته، فضا و هایپرسونیک اینها همه ادبیات جدیدی هستند که اگر به آنها توجه نکنیم آینده را از دست خواهیم داد و در گذشته می‌مانیم.
نتیجه این بلوغ و این حرکت این شده که ما امروز با 6400 شرکت در ارتباطیم که از این تعداد 1300 شرکت دانش‌بنیان هستند و ما امروز بیش از 60 هزار میلیارد تومان قرارداد با شبکه همکاران بیرونی داریم و بیش از 55 درصد محصولات ما از بدنه شبکه همکاران بیرون آمده است.
با این تفاسیر طی 10 سال گذشته شیب بسیار تندی را گرفتیم که نتیجه آن می‌شود اینکه امروز در رزمایش‌های نیروهای مسلح پررنگی محصولات ایرانی را بیشتر از گذشته می‌بینید.
در سال 1400 پنج رزمایش در کشور داشتیم که 83 درصد محصولات شرکت‌کننده در این رزمایش‌ها ایرانی بود و در پنج رزمایشی که در سال 1401 برگزار شده است این رقم با افزایش 10 درصدی به 93 درصد رسیده است.

یک موضوعی که درباره صنعت دفاعی در کشورمان بعضاً در محافل تخصصی مطرح می‌شود این است که انحصار تولید در بخش نظامی در دست وزارت دفاع است و این موضوع جای مانوری برای بخش خصوصی باقی نمی‌گذارد، اولاً پاسخ شما به این نکته چیست و ثانیاً این انحصار خوب است یا بد؟
اولاً به نظر من در کشور ما تولیدات نظامی باید در انحصار دولت باشد؛ ما با بعضی از کشورها که تولید نظامی‌شان در بخش خصوصی است متفاوت هستیم چون ما دشمنان زیاد و تهدیدات فراوانی داریم و اینکه بخواهیم گستردگی را در جایی قرار دهیم که کنترلی روی آن نداشته باشیم، درست نیست.
اما ما آمده‌ایم و این موضوع را جبران کرده‌ایم؛ ما ابتدا و انتهای کار را بسته‌ایم اما آنچه در بین است کاملاً در بیرون قرار دارد؛ یعنی شرکت‌های بیرونی فقط مونتاژ نهایی محصول را انجام نمی‌دهند!
در واقع ما قطعات را جمع‌آوری می‌کنیم و مونتاژ نهایی و تبدیل به محصول می‌کنیم و پس از آن هم بسته‌بندی، تست، تست تحویل‌گیری، آموزش، نگهداری و بکارگیری و... است. این می‌شود انتهای کار.
در ابتدای کار هم ما از ظرفیت فکری دانشگاه‌ها استفاده می‌کنیم، با دانشگاه‌های سطح یک کشور ارتباط مستقیم داریم و از فارغ‌التحصیلان و دانشجویان مقاطع ارشد و دکترا استفاده می‌کنیم و حتی در بحث ایده‌پردازی از ظرفیت ایرانیان خارج از کشور نیز استفاده می‌کنیم.
در حقیقت ما روی این موضوع مدیریت راهبردی داریم و اجزای آن کاملاً در اختیار شبکه قرار دارد.

بپردازیم به محصولات تولیدی وزارت دفاع؛ نخست از پدافند هوایی آغاز می‌کنم، آن رزمایشی که در سؤال نخست عرض کردم در آن حضور داشتم و صددرصد محصولاتش ایرانی بود یک رزمایش پدافند هوایی بود، سبد محصول وزارت دفاع در حوزه پدافند هوایی چگونه است؟
در مورد پدافند یک روزی ساخت رادار برای ما امر بسیار محال و سختی به حساب می‌آمد؛ فقط رادارهای رازیت فرانسوی روی مرز داشتیم که رادار بسیار کوچکی هم بود، کسی اصلاً درباره رادار و الکترونیک و... اطلاع چندانی نداشت. امروز رادارهایی که ما داریم به معنای حقیقی کلمه بی‌نظیر است از رادارهای کوچک تا رادارهای OTH.
امروز تنها در حوزه رادار بلکه در همه حوزه پدافند یعنی ارتفاع پایین و پست، ارتفاع متوسط و ارتفاع بلند و راهبردی دارای محصول هستیم. در حوزه ارتفاع پست انواع دوش‌پرتاب‌ها را داریم و سامانه‌های مجید، ارتفاع متوسط شامل محصول دزفول، پدافند متوسط ما مرصادها هستند و صیادها و بردبلندما نیز باور 373 است.
در همه این سرفصل‌ها به لطف خدا هیچ وابستگی به خارج نداریم.

پهپاد هم یکی دیگر از موضوعاتی است که امروز تنوع محصولات وزارت دفاع در آن را شاهد هستیم، به طوری‌که امروز حتی خط تولید پهپاد ایرانی هم در کشورهای دیگر افتتاح می‌شود. در این حوزه وضع‌مان چگونه است؟
پهپاد از جمله موضوعاتی است که شنیدن داستان آن خیلی ارزشمند است چون هیچ سابقه و قدمتی نداشته و پهپادی هم در کشور نداشتیم و ورودش از طریق دانشگاه‌ها بود.
ما مسابقات پهپادی در دانشگاه‌ها برگزار کردیم! دختران و پسران جوان دانشجو می‌آمدند و در این مسابقات صدها ایده و طرح را که انصافاً در حوزه پهپادی کار می‌کرد، ارائه می‌کردند و اینها کم کم فناوری‌های کلیدی را احصا کرد.
این فناوری‌ها تجمیع می‌شدند و می‌آمد در وزارت دفاع و آنقدر جذابیت داشت که ما در وزارت دفاع دو صنعت پهپادی ایجاد کردیم و عملاً پهپاد از دست‌پرتاب تا پهپادهای ارتفاع بالا دستاورد آن ایده‌ها است و ما امروز پهپادهایی داریم که می‌توانند تا 4 روز مداومت پرواز داشته باشند.
در این حوزه هم دستاوردهای مختلفی وجود دارد؛ از پهپادهایی با کاربردهای سنجشی و مخابراتی تا پهپادهایی با کارکرد پدافند هوایی یا آنهایی که به صورت اسکادرانی عمل می‌کنند.
یک نکته مهم دیگر بحث مقابله با ریزپرنده‌ها و پهپادها بود چون کسی که خودش پهپاد دارد بهتر می‌تواند قابلیت مقابله را ایجاد کند.

اتفاقاً یکی از سؤالات ما همین بحث مقابله با ریزپرنده‌ها بود که اخیراً هم عملیات ناموفقی علیه یکی از مراکز وزارت دفاع داشتند.
امروز یکی از تهدیدات جدی کشور ریزپرنده‌ها و پهپادها هستند. اینکه ما بتوانیم با پدیده Swarm Attack و حجم انبوه ریزپرنده‌ها و پهپادها مقابله کنیم، کار بسیار بزرگی است که در عرصه پدافند هوایی جنگال یعنی به صورت مقابله نرم با آنها دستاوردها و محصولات بسیار خوبی داریم.

مانند سامانه سلاح لیزری؟
در بحث مقابله با ریزپرنده‌ها و پهپادها ما دو مؤلفه داریم؛ اول شناسایی و کشف هدف است چون اهداف، بسیار ریز و نزدیک هستند و جنسشان هم عمدتاً کامپوزیت و رادارگریز است. اینها را باید بتوانیم در مرحله اول به خوبی شناسایی کنیم که برای آن پنج مکانیسم صوتی یا آکوستیک، اپتیکی و IR، الکترومغناطیس، لیزری و رادیویی تعریف کرده‌ایم.
اهداف زمانی که شناسایی شدند، در یک مرکز ترکیب داده، (DFC) اطلاعاتش تجمیع می‌شود و سپس آن را به سیستم آفند تخصیص می‌دهد که سیستم آفند هم می‌تواند لیزری یا سخت‌افزاری با مکانیسم‌های مختلف باشد.
ما رصد فناوری‌های نو را به خوبی انجام می‌دهیم؛ چه 8 فناوری ناتو و چه 14 فناوری کشورهای دیگر و در مجموع  یک پکیج شامل بیش از 20 فناوری جدید دنیا را احصا کرده‌ایم که در حال کار کردن روی آن هستیم  و سندهای جامع و سازکار برای آن در نظر گرفته‌ایم.

درباره موشک هایپرسونیک، در جایی از نقش وزارت دفاع در تولید این موشک گفتید، در این‌باره بیشتر توضیح می‌دهید؟
وزارت دفاع اگر نگوییم قطب توسعه فناوری کل کشور است، دست‌کم حتماً قطب توسعه فناوری دفاعی کشور خواهد بود و هر فناوری که در حال احصا است، ریشه آن به وزارت دفاع برمی‌گردد و این فناوری‌ها هستند که با هم جمع شده و تبدیل به یک محصول و دستاورد جدید می‌شوند که از جمله آنها بحث موشک هایپرسونیک است.
موشک هایپرسونیک چندین ویژگی دارد از جمله اینکه سرعت آن بسیار بالا و بین 20 تا 30 ماخ است که عملاً همه سیستم‌های پدافندی دشمن را ناکارآمد می‌کند و هزینه‌های آنها که ده‌ها میلیارد دلار است، ضربدر صفر می‌شود چون اصلاً قابلیت رؤیت یک شیء با این سرعت را ندارند.
ویژگی دوم این موشک، بحث قابلیت مانور در آسمان است که برعکس سلاح‌های بالستیک که حرکت پرتابه‌ای دارند، این موشک می‌تواند مانور بدهد و نقطه‌ راه‌های (Way Point) مختلف را پاس کند که این خود دستاورد بسیار بزرگی است.
ویژگی بعدی این موشک این است که با وجود دو ویژگی فوق، قابلیت نقطه‌زنی خود را کماکان حفظ کرده است و می‌تواند برد بلندش را هم داشته باشد.
چنین ویژگی‌هایی نیازمند فناوری‌هایی است تا در یک محصول تجمیع شوند؛ مانند موتورش که باید مخصوص باشد که البته جزو قابلیت‌های توسعه‌یافته محرمانه است.
نقش وزارت دفاع دو نوع است؛ نخست توسعه فناوری که در وزارت دفاع سبدی از فناوری‌ها موجود است که به درد همه می‌خورد و هر کسی از آنها استفاده می‌کند، دوم آنکه در بحث موشک هایپرسونیک اختصاصاً، هم همکاری‌های فناورانه و هم همکاری مشاوره‌ای داشتیم اما مدیریت کار در اختیار نیروی هوافضای سپاه بوده که ابتکار و اقدام بسیار خوب این نیرو بوده است.

موضوع صادرات محصولات دفاعی ایران نیز یکی از موضوعات مهم و داغ این روزها است، در این حوزه چه اقداماتی انجام شده است؟
روند صادرات محصولات دفاعی ما مرتباً رو به توسعه بوده و سال 1401 صادرات ما سه برابر سال گذشته بوده است.
ما از 20 سال پیش سه گام در حوزه صادرات محصولات دفاعی برداشته‌ایم. اولین قدم این است که اگر مشتریان ما طالب باشند، ما به آنها خط تولید را صادر می‌کنیم. گام دوم بحث مشاوره فنی، زیرمجموعه‌ها، قطعات و مواد اولیه برای تولید است چون بعضی جاها خودشان صنعت را دارند و ما کارخانه و خط تولید آنها را برایشان اورهال و بازسازی می‌کنیم و گام سوم فروش محصول آماده است.
این روند 20 سال است که در جریان است و مرتباً رو به توسعه بوده و هیچ‌وقت اینگونه نبوده است که روند نزولی داشته باشد و امسال هم به لطف خدا جهش بسیار خوبی داشته است.

به‌عنوان سؤال پایانی به نظر شما وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح در انتهای دولت سیزدهم در چه عرصه‌هایی ورود پیدا خواهند کرد و چه چشم‌اندازی را ترسیم می‌کنید؟
 امیدوارم در انتهای دولت سیزدهم در عرصه پیاده‌سازی «نظام نوآوری دفاعی؛ گام دوم» قدم‌های خیلی خوبی برداشته باشیم. در حوزه فناوری‌های برتر، شالوده‌شکن، جهت‌ساز و آینده‌ساز نیز مطمئنم گام‌های بلندی برمی‌داریم.
فناوری‌های برتر بعضاً بیش از 10 سال کار می‌برد، یعنی اینگونه نیست که امروز شما اراده کنید فردا به دست بیاورید؛  کوانتوم چیزی نیست که امروز بخواهیم و فردا به دست بیاوریم.
فکر می‌کنم در طول دولت سیزدهم مسیرِ چندین فناوری برتر هموار خواهد شد ولو اینکه دستیابی به آن در سال‌های بعد باشد.
صادرات ما قطعاً بهتر شده و قطع وابستگی از این بیشتر خواهد شد و وارد محصولات جدید خواهیم شد. در عرصه پدافند و آفند نیز قطعاً دستاوردهای خوبی به دست خواهیم آورد.