ارتقای بهره‌وری آب کشاورزی؛ شرط لازم پایداری منابع آب
فیروز قاسم‌زاده
سخنگوی صنعت آب کشور
رهبر معظم انقلاب در دیدار دهم بهمن 1401 با کارآفرینان، تولیدکنندگان و دانش‌بنیان‌ها برای دومین بار در چند سال اخیر به افزایش بهره‌وری آب کشاورزی تأکید داشتند.
بهره‌وری آب، به‌عنوان یک شاخص مهم که پوشش دهنده ترم‌های افزایش راندمان آب کشاورزی، کاهش مصرف آب، مدیریت هدررفت آب و غیره بوده، در اسناد بالادستی کشور نظیر برنامه‌های پنجساله توسعه، سند ملی آمایش سرزمین، سند ارتقای بهره‌وری بخش کشاورزی، سند ارتقای بهره‌وری بخش آب، برق و گاز، قانون بودجه سال 1401، آیین‌نامه اجرایی بهینه‌سازی مصرف آب کشاورزی، برنامه ملی سازگاری با کم آبی و سند الگوی کشت به‌جد مورد تأکید بوده و تأکیدات اخیر رهبر معظم انقلاب به این موضوع، حجت را بر متولیان امر تمام می‌کند که موضوع بهره‌وری آب کشاورزی جزو اولویت‌های اول کشور است.
این موضوع دارای پشتوانه کارشناسی بسیار قوی نزد صاحبنظران بخش آب و کشاورزی بوده و همواره به‌عنوان یک استراتژی برای بهبود وضعیت منابع آب کشور مورد تأکید بوده است.
شاخص بهره‌وری کشاورزی در سطح دنیا به‌طور متوسط حدود 2.5 کیلوگرم تولید محصولات کشاورزی به ازای یک مترمکعب آب مصرفی بوده هر چند که در ایران، شاخص بهره‌وری مقادیر متفاوتی در بازه 0.9 تا 1.4 ارائه می‌شود.
این مقدار نشانگر این است که در یک چهارچوب برنامه‌ای درست و هدفمند، با ارتقای بهره‌وری آب کشاورزی به سطح متوسط دنیا و با ثابت نگهداشتن میزان تولید محصولات کشاورزی و تأمین مناسب امنیت غذایی کشور و نیز حفظ معیشت کشاورزان، آب مصرفی بخش کشاورزی را به میزان بسیار زیادی می‌توان کاهش داد.
از آنجایی که بخش کشاورزی بر اساس آخرین مطالعات بیلان منابع آب کشور، حدود 90 درصد آب مصرفی کشور (معادل حدود 89 میلیارد مترمکعب) را مصرف می‌کند و این عدد در مقایسه با متوسط کشورهای توسعه یافته که 30 درصد بوده، دارای اختلاف فاحشی است، بنابراین بخش کشاورزی باید در راستای کاهش این نسبت یک حرکت جدی را آغاز کرده و با ارتقای بهره‌وری آب کشاورزی و رسیدن به سطح بهره‌وری متوسط دنیا باعث صرفه‌جویی در مصرف آب شود.
میزان صرفه‌جویی آب حاصل از چنین اقدامی می‌تواند چندین برابر کل مصرف بخش شرب و صنعت کشور باشد. اما از آنجا که ارتقای بهره‌وری آب در بخش کشاورزی نیازمند پیگیری تکالیف قانونی زیر خواهد بود، تحقق چنین موضوعی نیازمند عزم جدی متولیان بخش کشاورزی و در تعامل و مشارکت تمامی ذینفعان آب کشاورزی از جمله وزارتخانه‌های نیرو و کشاورزی، سازمان برنامه و بودجه، تعاونی‌ها و اصناف کشاورزی، بانک‌ها و کشاورزان خواهد بود.
تدوین و اجرای الگوی کشت بهینه کشور متناسب با فاکتورهای اقلیمی، امنیت غذایی، مدیریت مصرف آب، اقتصاد کشاورزی و غیره.
ارتقای راندمان انتقال و توزیع آب کشاورزی بویژه در شبکه فرعی و سطح مزرعه.
توسعه روش‌های نوین آبیاری در کشور و نظارت لازم برای تحقق اهداف مرتبط با افزایش راندمان آب و جلوگیری از توسعه کشت از محل آب صرفه‌جویی شده.
تشکیل تشکل‌ها و تعاونی‌های آب بران با هدف مدیریت آب و اراضی.
طراحی و اجرای سازکارهای مورد نیاز برای تأمین تسهیلات و منابع اعتباری لازم برای نصب کنتورهای هوشمند چاه‌های کشاورزی.
توسعه کشت گلخانه‌ای
بهره‌برداری حداکثری از ظرفیت کشت دیم در تولیدات زراعی.
جلوگیری از توسعه سطح زیرکشت از طریق برداشت غیرمجاز آب.
شفافیت لازم در میزان تولید سالانه محصولات کشاورزی و ارائه سالانه شاخص بهره‌وری آب کشاورزی.
در کنار گزاره‌هایی که یاد شد، اصلاح ارقام بذر و نهال و استفاده از گونه‌های کم‌آب‌بر، استفاده از روش‌های کم‌آبیاری و مدیریت هوشمند مزرعه از جمله مواردی هستند که باید بخش کشاورزی توجهی ویژه به آنها داشته باشد که نتیجه آن در شاخص بهره‌وری مشهود و ملموس باشد.
اما آن روی سکه ارتقای بهره‌وری آب کشاورزی، هدررفت منابع ارزشمند کشور خواهد بود که ابعادی نظیر از بین رفتن منابع آب و خاک، کاهش کیفیت منابع آب، تبدیل اراضی کشاورزی به شوره‌زار، استفاده ذخایر استراتژیک آب، افت تراز آب زیرزمینی، فرونشست زمین، کاهش تولید و درآمد بخش کشاورزی، رشد بیکاری و مسائل و مشکلات اجتماعی و اقتصادی خواهد بود.
اجماع خبرگان و نخبگان موجود در خصوص ارتقای بهره‌وری آب کشاورزی و تأکیدات رهبر معظم انقلاب به این موضوع، فرصتی بی‌نظیر در اختیار متولیان بخش کشاورزی قرار می‌دهد تا با تبیین شفاف سیاست‌ها و برنامه‌های این بخش و ایجاد وفاق در این خصوص، در یک برنامه میان‌مدت با اقدامات ترویجی و آموزشی، یک حرکت ملی به سوی افزایش بهره‌وری آب کشاورزی را آغاز کرده و با یک ریل‌گذاری مناسب، افق‌های ترسیم شده برای بهره‌وری آب در اسناد بالادستی از جمله شاخص بهره‌وری برابر 2.2 در افق 1405 را محقق کنند و از این طریق به نجات آب کشور از ناترازی و ناپایداری موجود کمک کنند.