مدیرکل دفتر تالاب‌های سازمان حفاظت محیطزیست در گفتوگو با «ایران» از مشکلات مرداب بین‌المللی گیلان و راه‌های مقابله با آن می‌گوید
حلقه تنگ رسوبات بر پهنه تالاب انزلی
تخلیه شیرابه زباله‌های سراوان و فاضلاب تصفیه نشده بندر انزلی و روستاهای پیرامونی، نفس تالاب را به شماره انداخت
بیتا میرعظیمی
خبرنگار
تالاب انزلی یکی از زیباترین و مهمترین تالاب‌های طبیعی آب شیرین واقع در استان گیلان، سال‌ها است که با مشکلاتی نظیر کم‌آبی، ورود منابع آلاینده، افزایش حجم رسوبات، ورود گونه‌های غیربومی، حریق عمدی نیزارها و تغییر کاربری اراضی دست‌وپنجه نرم می‌کند. امسال در بودجه پیشنهادی دولت ٨٩٤ میلیارد تومان برای حفاظت، احیا و بهسازی زیست‌بوم‌های تحت مدیریت سازمان محیطزیست در نظر گرفته شده است. قرار است بخشی از این بودجه به حفاظت و احیای تالاب انزلی اختصاص داده شود؛ تالابی که حالا نفسش به شماره افتاده و با از دست دادن قدرت کنترل‌کنندگی سیلابی‌اش، به تهدیدی جدی برای شهر انزلی و روستاهای پیرامون تبدیل شده است! به بهانه روز جهانی تالاب‌ها با آرزو اشرفی‌زاده، مدیرکل دفتر تالاب‌های سازمان حفاظت محیطزیست گفتوگو کردیم. در گفتوگو با او چالش‌ها و مشکلات تالاب انزلی و راه‌های مقابله با آن را مورد نقد و بررسی قرار دادیم.
علت کاهش تراز آب تالاب چیست؛ آیا پای برداشت‌های بی‌رویه آب در میان است؟
نزدیک به دو دهه است که تالاب انزلی با مشکل کم‌آبی دست‌وپنجه نرم می‌کند. کاهش تراز آب و پسروی دریاچه خزر، برداشت بی‌رویه آب از ١١ رودخانه تأمین‌کننده آب تالاب در بالادست، کاهش دبی رودخانه‌های تغذیه‌کننده مستقیم تالاب شامل ماسوله رودخان و زرجوب، احداث سدهای کنترلی و تنظیمی در بالادست، کاهش میزان بارش سالانه و انباشت رسوبات در تالاب، برخی از عوامل مؤثر بر این موضوع هستند. به واسطه پسروی دریاچه خزر و انباشت رسوبات، پدیده کاهش عمق تالاب نیز رخ داده است و عمق تالاب انزلی که در گذشته حدود ١٠ متر بوده، امروز در نقاطی به کمتر از ٣٠ سانتیمتر رسیده و میانگین عمق تالاب معادل یک متر و ٢٠ سانتیمتر گزارش شده است. از جمله پیامدهای کاهش عمق تالاب می‌توان به از دست رفتن قدرت کنترل‌کنندگی سیلاب توسط تالاب انزلی اشاره کرد که تهدیدی جدی برای شهر انزلی و روستاهای پیرامون تالاب به شمار می‌آید.
چرا انباشت رسوبات ایجاد شده است؟
تجمیع و انباشت رسوبات در تالاب انزلی متأثر از برداشت غیراصولی شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها، جنگل‌تراشی در بالادست، لایروبی نشدن بموقع ١١ رودخانه بخش جنوبی تالاب انزلی و رودخانه پیربازار، تخلیه پسماندها، احداث موج‌شکن جدید و کم‌توجهی به ضرورت انجام عملیات آبخیزداری در بالادست تالاب بوده است.
تالاب انزلی با چه تهدیدات دیگری مواجه است؟
ورود منابع‌آلاینده یکی دیگر از تهدیدات اصلی تالاب انزلی به شمار می‌آید که از جمله این منابع آلاینده می‌توان به تخلیه شیرابه زباله‌های سراوان و فاضلاب تصفیه نشده بندر انزلی و روستاهای پیرامونی آن در تالاب و همچنین هدایت سموم کشاورزی، کودهای شیمیایی و پساب‌های واحدهای صنعتی به سمت تالاب اشاره کرد. یکی از راه‌حل‌های کنترل و حذف آلاینده‌های ورودی به تالاب انزلی، در دستور کار قرار گرفتن احداث و تکمیل تصفیه‌خانه است. از دیگر تهدیدات تالاب انزلی، حریق عمدی نیزارها و تغییر کاربری اراضی تالاب است. در مورد ورود گونه‌های غیربومی به تالاب انزلی، در گذشته گونه آزولا و اکنون سنبل آبی و ماهیان غیربومی بلای جان این تالاب شده‌اند. مشکلاتی که متوجه تالاب انزلی است، بسیار فراتر از چیزی است که به آن اشاره شد!
تخصیص اعتبار برای حفاظت و احیای تالاب می‌تواند گره‌گشا باشد؟
پس از سفر رئیس‌جمهور در زمستان سال ١٤٠٠ به گیلان و تأکید بر ضرورت احیای تالاب انزلی، ٥٠ میلیارد ریال اعتبار در سال جاری از محل اعتبارات سفر رئیس‌جمهور برای پروژه مبارزه با گیاه مهاجم سنبل آبی در تالاب انزلی تخصیص داده شد. اعتبار تخصیص‌یافته به تالاب انزلی در سال 1400 ، ٩٨٧,١٥٤ میلیون ریال بود که در اختیار اداره کل حفاظت محیطزیست استان قرار گرفت تا بر اساس برنامه «طرح جامع ٧ ساله (1405-1399) احیای تالاب انزلی» نسبت به انجام تکالیف خود اقدام کند.
در سال ١٤٠١ نیز ١٤ میلیارد و ٦٠٠ میلیون تومان اعتبار مصوب شده و تا‌کنون ٥ میلیارد تومان تخصیص اعتبار به منظور انجام تکالیف تعیین‌شده در برنامه ٧ ساله صورت گرفته است. لازم به ذکر است در سومین جلسه ستاد ملی هماهنگی و مدیریت تالاب‌های کشور به تاریخ ١٥ تیرماه ١٣٩٩ به ریاست معاون اول رئیس‌جمهور نیز «طرح جامع ٧ ساله (1405-1399) احیای تالاب انزلی» با اعتباری بالغ بر ٢٥٥٨ میلیارد تومان تصویب و برای اجرا به دستگاه‌های ذیربط ابلاغ شد. طبق مصوبه مذکور، دستگاه‌های اجرایی ذیربط مکلف هستند منابع اعتباری لازم را برای اجرای پروژه‌های مصوب با هماهنگی سازمان برنامه و بودجه کشور، در بودجه سنواتی خود پیش‌بینی کنند.
آیا بودجه تزریق شده کافی بوده است؟
مشکلات کنونی تالاب متأثر از اقدام سایر دستگاه‌ها و توسعه‌های ناپایدار گذشته است، در نتیجه برای احیا و حفظ تالاب ضروری است از استمرار بخشی‌نگری‌های گذشته و ادامه توسعه ناپایدار پرهیز کنیم. در کنار تمام برنامه‌ها، اقدام‌ها و تخصیص و تأمین اعتبارها باید به این موضوع توجه کنیم که خواست و همکاری مردم در احیا و حفظ تالاب‌ها بویژه تالاب انزلی بسیار مؤثر است. به طور قطع احیا و حفظ اکوسیستم‌های طبیعی بویژه اکوسیستم حساس و ارزنده تالاب، نیازمند اعتبار ویژه و برنامه مدون است و به همین دلیل دستگاه‌های مسئول مشخص شده در برنامه «طرح جامع ٧ ساله (1405-1399) احیای تالاب انزلی» همچون جهاد کشاورزی، منابع طبیعی و آب و فاضلاب باید برای رفع معضلات ایجاد شده در حوضه تالاب از گذشته، اعتبارات پیش‌بینی شده در برنامه مذکور را در اولویت تخصیص اعتبارات و اجرای برنامه‌ها و تکالیف دستگاه خود قرار دهند.
البته باید توجه داشت با توجه به شرایط خاص کشور طی سال‌های گذشته بویژه تشدید تحریم‌های ظالمانه علیه ایران که محیطزیست نیز از اثرات سوء آن در امان نبوده، تأمین و تخصیص اعتبارات لازم به‌رغم تلاش و عزم دولت‌ها با مشکلاتی مواجه بوده است.
چه اقداماتی برای نجات تالاب انجام شده است؟
طرح مدیریت جامع تالاب انزلی که با آژانس همکاری‌های بین‌المللی ژاپن (جایکا) انجام شده است و تا سال ١٣٨٥ در تالاب مستقر بودند، بخشی از این اقدامات است. تصویب «طرح جامع ٧ ساله (1405-1399) احیای تالاب انزلی» در سومین جلسه ستاد ملی هماهنگی و مدیریت تالاب‌های کشور به تاریخ ١٥ تیرماه ١٣٩٩ و ابلاغ به دستگاه‌های ذیربط جهت اجرا، از مهمترین اقدام‌های صورت گرفته است. اجرای این برنامه توسط ذینفعان در دست پیگیری است و باید برای احیا و حفظ تالاب انزلی مورد مطالبه عمومی قرار گیرد. از سوی دیگر در سال‌های اخیر بخش‌های دولتی و غیردولتی با انجام اقداماتی سعی در کنترل و حذف گونه مهاجم سنبل آبی کردند.
آیا امیدی به حل مشکلات تالاب وجود دارد؟
برای رسیدن به این هدف باید تمام ذینفعان و ذیمدخلان تالاب انزلی بر سر این موضوع به توافق برسند که وضعیت تالاب خوب نیست و ضروری است رویکردهای توسعه‌ای در استان تغییر کند. تمامی برنامه‌ها باید همراستا و به موازات یکدیگر اجرا و پیگیری شوند. به طور مثال مادامی که مسأله فاضلاب، رسوب‌ها، کودها و سموم شیمیایی وارده به تالاب را حل نکنیم، احیا و حفظ تالاب انزلی امری دشوار خواهد بود! باید تأکید کرد بردن آب به تالاب به معنای پاک کردن صورت‌مسأله است. برنامه احیای تالاب انزلی در چهار بخش تعیین راهکار، تعیین سازمان تشکیلاتی، تعیین بودجه در دو بخش سرمایه‌ای و جاری و زمانبندی قابل اجرا است. دولت سیزدهم عزم جدی برای این مهم دارد؛ در ١٣ شهریورماه ١٤٠١ رئیس‌جمهور در جلسه‌ای که پس از وقوع حریق در ٤٠ هکتار از نیزارهای تالاب انزلی تشکیل شد، بر این مهم تأکید کرده و حتی به سازمان محیطزیست مأموریت دادند بخش آسیب‌دیده تالاب انزلی در حد امکان احیا شده و به حالت قبل بازگردد. پیرو همین تأکید و البته اهمیت موضوع برای سازمان حفاظت محیطزیست، رئیس سازمان حفاظت محیطزیست دو روز بعد از این دستور عازم گیلان شد و پس از بازدید از وضعیت تالاب و آغاز عملیات جمع‌آوری سنبل آبی، بیستم شهریورماه سال جاری، قرارگاه مدیریت و احیای تالاب‌های گیلان با هدف احیای تالاب‌ها با محوریت تالاب بین‌المللی انزلی تشکیل شد. البته در همان جلسه نیز بر ضرورت ایفای نقش تمام دستگاه‌های مسئول در برنامه ٧ ساله احیای تالاب و استفاده از مشارکت جوامع محلی تأکید شد. درخواست برای حذف موج‌شکن‌های جدید انزلی به منظور برقراری تبادل آب بین دریا و تالاب از دیگر موارد مطرح شده بود.
در مرداد‌ماه سال جاری نیز استاندار گیلان از انعقاد تفاهمنامه و تخصیص بودجه برای جلوگیری از ورود فاضلاب دو رودخانه زرجوب و گوهررود به تالاب انزلی خبر داد؛ اقدامی که حکایت از عزم مجموعه دولت برای احیای انزلی دارد. البته در کنار اقدامات صورت گرفته با اتخاذ رویکردهای جــــامعــه‌مـــحور، مـی‌تــــوان زمینـــه درآمدزایی جایگزین را به بهره‌برداران محلی معرفی کرده و شرایطی را فراهم آورد تا جوامع محلی به طور مستقیم از منافع اقتصادی پایدار تالاب بهره‌مند شده و در حفاظت آن مشارکت بیشتری داشته باشند. با توجه به تأثیر اقدامات صورت گرفته در گذشته در وضعیت کنونی تالاب، دولتمردان باید هر چه سریع‌تر زمینه اجرای برنامه‌هایی که پیش از این برای احیای تالاب انزلی تهیه شده بود را فراهم کرده و بستری ایجاد شود تا همه بخش‌های اجرایی دست اندرکار مدیریت تالاب انزلی پاسخگوی تکالیف و تعهدات خود در قبال حفاظت و احیای تالاب انزلی باشند تا به تدریج شاهد احیای تالاب انزلی باشیم.
راهکار پیشنهادی شما برای حل چالش‌های پیش‌رو چیست؟
بهترین راهکار اجرای بند به بند «طرح جامع ٧ ساله (1405-1399) احیای تالاب انزلی» مصوب سومین جلسه ستاد ملی هماهنگی و مدیریت تالاب‌های کشور است. اگر تمام دستگاه‌های مسئول مشخص شده در برنامه به اجرای دقیق و کامل تکالیف تعیین‌شده در برنامه اهتمام داشته باشند، شاهد احیای تالاب ارزشمند انزلی خواهیم بود. همچنین ضروری است از بخشی‌نگری‌ها و توسعه‌های ناپایدار گذشته که منجر به شرایط امروز برای تالاب انزلی شده است، پرهیز شود و اقدام‌ها با همکاری و هماهنگی تمامی ذینفعان وذیمدخلان و اولویت‌بخشی به نگاه آمایش سرزمین، پیگیری و اجرا شود.
سیل‌گیر شهر انزلی
تالاب ارزشمند انزلی در سال ١٣٥٤ در کنوانسیون رامسر ثبت شده و توسط سازمان بین‌المللی حمایت از پرندگان به‌عنوان زیستگاه بااهمیت پرندگان معرفی شده و هر ساله از نیمه دوم سال تا اواسط اسفندماه میزبان تعداد زیادی از پرندگان مهاجر است. این تالاب ویژگی‌های بسیار منحصر به فردی از نظر جاذبه‌های گردشگری و طبیعت‌گردی دارد که علاوه بر جذب گردشگر و بهره‌برداری‌های اقتصادی و اجتماعی، در صورت بارش باران‌های سیل آسا به‌عنوان یک عرصه سیل‌گیر برای شهر انزلی کاربرد داشته است. احیای این تالاب ارزشمند علاوه بر تأثیرات اقلیمی، با توجه به اینکه معیشت جمعیت قابل توجهی از ساکنان حاشیه تالاب از نظر کشاورزی، صیادی و تأمین مواد اولیه صنایع دستی به حیات آن وابسته است، بسیار حائز اهمیت است.