دکتر مهدی ابوطالبی
استاد علوم‌سیاسی و معاون پژوهش مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)
1. نواب صفوی شخصیتی است که فعالیت‌‌های پارلمانی، سیاسی و اصلاح‌گرایانه و فعالیت‌های فکری و نظری داشت و می‌کوشید تا به اندازه بضاعت خود به این پرسش که یک جامعه‌اسلامی چه مختصاتی باید داشته ‌باشد و حوزه چگونه می‌تواند پاسخگوی نیازهای جامعه باشد، پاسخ دهد. اینها ابعادی از شخصیت نواب است که کمتر مطرح شده است.
گروه فدائیان اسلام چون در کارنامه خود، چند اقدام مسلحانه داشتند، متأسفانه در تاریخ معاصر ما بیشتر از این زاویه شناخته‌ شده است و تحت‌ عنوان یک جریان و گروه مسلحانه شناخته می‌شوند غافل از اینکه مبارزات مسلحانه جمعیت فدائیان اسلام و شخص نواب صفوی به‌عنوان رهبر این گروه، تنها جزئی از اقدامات آنان بود.
2. در سال 1320 نواب صفوی رهسپار حوزه علمیه نجف اشرف شد اما به‌دلیل اوج گرفتن بحث‌های انحرافی‌ و عقیدتی در آن زمان، به ایران بازگشت. کسروی از جمله افرادی بود که در آن ایام، بحث‌های دینی و شیعی را به چالش می‌کشید و شبهاتی را در جامعه ایجاد کرده‌ بود و نواب از آنجا که یک طلبه بود و خود را مبلغ و عالم دینی می‌دانست، نسبت به انحرافات و شبهات دینی حساسیت داشت و با توجه به حساسیت‌هایش واکنش هم نشان می‌داد. دغدغه او نسبت به شبهات دینی، ریشه در تکلیف و وظیفه‌ای داشت که نواب به‌عنوان طلبه بر خود واجب می‌دید و چون نفوذ و رسوخ این جنس افکار و جریان‌های انحرافی را خطری جدی برای اسلام می‌دانست، تصمیم گرفت که در آن زمان به رفع این شبهات و تبیین درست مسائل دینی بپردازد و کوشید تا شخصاً با خود کسروی وارد گفت‌وگو شود. اما کسروی نه تنها حاضر به گفت‌وگو و مناظره با نواب نشد که حتی او را هم تهدید به قتل کرد. اصرار کسروی بر طرح دیدگاه‌های ارتدادآمیز و منحرفانه‌اش، نقطه شروع مبارزه نواب با جریان‌های انحرافی و عقیدتی شد و او با مشورت با استادان خود همچون علامه امینی و دیگر استادانش در نجف، حکم ارتداد کسروی را گرفت.
3. در همان سال‌ها شهید نواب صفوی جزوه‌ای تحت عنوان «راهنمای حقایق» را ‌منتشر می‌کند که به نوعی اساسنامه و مرامنامه جمعیت فدائیان اسلام محسوب می‌شد. این جزوه در آن بازه زمانی و با توجه به مقتضیات آن دوره، جزوه قابل تأملی بود و از بن‌مایه‌‌های فکری و اندیشگی ارزشمندی برخوردار بود. شهید نواب صفوی در این جزوه از ضرورت ایجاد حکومت اسلامی، اصلاحات اجتماعی و یکسری اصلاحات در ساختار حوزه‌های علمیه حرف می‌زند و همچنین بر ورود طلاب و حوزه به حل مسائل اجتماعی آن روز تأکید می‌کند. شهید نواب صفوی حدود 75 سال پیش، بحث تخصصی شدن علوم را در حوزه‌های علمیه مطرح و عنوان می‌کند که مبلغان و مدرسان باید هر یک فضای جداگانه‌ای داشته‌ باشند و متعاقب آن اصلاحاتی را در نظام آموزشی و رشته‌بندی حوزه ارائه می‌‌‌دهد. همچنین، اصلاحاتی راجع به بحث‌‌های قضایی و حقوقی، پیشنهادهایی راجع به امر به معروف و نهی از منکر و ایجاد سازمانی با این عنوان از دیگر موضوعاتی است که نواب در این مرام‌نامه تدوین می‌کند.
علاوه بر فعالیت‌های فکری، شهید نواب صفوی دغدغه‌‌های سیاسی و اجتماعی هم داشت و در این راستا، به مجلس شورای ملی می‌رفت و در لابی مجلس می‌کوشید با نمایندگان ارتباط بگیرد و آنان را برای طرح یکسری موضوعات خاص و تصویب قوانین قانع کند و پیوسته رایزنی‌های فکری و فرهنگی با نمایندگان را نیز در دستور کار خود داشت حتی در مقطعی تصمیم گرفت برای پیش بردن ایده‌هایش، نماینده مجلس شود و چون آن زمان نماینده شهر قم شدن منوط به تأیید آیت‌الله بروجردی بود، از ایشان هم این تأییدیه را گرفت اما در ادامه بنا به دلایلی از این تصمیم منصرف شد.
4. غیرت دینی نواب، او را به سمت اسلامی کردن جامعه و طرح ایجاد حکومت اسلامی کشانده بود؛ حرکت او در این مسیر در مقابله با کسروی و رزم‌آرا جنبه مبارزاتی پیدا کرد اما در کنار این وجه مبارزاتی جنبه‌های فکری و نظری و سیاسی را هم در دستور کار خود داشت. بر این اساس، میراث شهید نواب صفوی برای امروز ما، همان غیرت دینی او است خصوصاً برای طلاب از این جهت می‌تواند الگو شود که وظیفه طلبگی خود را صرفاً به درس و پژوهش منحصر نکنند و مسائل اجتماعی را نیز توأمان در دستور کار خود داشته باشند. تلاش‌های نواب در تبیین مسائل و رفع شبهات مصداق همان چیزی است که امروز تحت عنوان «جهاد تبیین» بارها از سوی رهبر معظم انقلاب طرح شده ‌است و این بُعد از مشی و منش او در خصوص تبیین و شبهه‌زدایی مهم‌ترین درسی است که می‌توان از شهید نواب گرفت.