جایگاه روایت زنانه در کتاب‌های دفاع مقدس
فائزه ساسانی‌خواه
کارشناسی ارشد مطالعات فرهنگی و نویسنده
اندکی پس از شروع جنگ تحمیلی جمع‌آوری خاطرات افراد حاضر در جنگ شروع می‌شود. به صورت طبیعی جنگ در مرحله اول رویکرد مردانه دارد و با افرادی شناخته می‌شود که در جبهه‌ها و در خط مقدم حضور داشتند اما به مرور شاهد گردآوری روایت‌های زنانه در این حوزه نیز هستیم؛ زیرا با شروع جنگ تحمیلی از سوی عراق، دختران و زنان زیادی برای دفاع از کشور وارد فعالیت‌های مرتبط با جنگ شدند. بخشی از این فعالیت‌ها مربوط به کسانی بود که در مناطق جنگی و در همان مناطقی که هدف بمباران قرار می‌گرفت، زندگی می‌کردند؛ مانند دختران و بانوان خرمشهری و آبادانی. و بخش دیگری از این فعالیت‌ها توسط زنانی انجام می‌شد که در مناطق دورتر از جنگ زندگی می‌کردند و در ستادهای پشتیبانی فعالیت‌های متنوعی اعم از بافت لباس برای رزمندگان، درست کردن ترشی و پخت مربا و نان، جمع‌آوری وسایل مورد نیاز رزمنده‌ها و... را انجام می‌دادند. «ساعت شش کنار دریاچه مریوان»، «تا شهادت»، و «در کوچه‌های خرمشهر» از جمله کتاب‌هایی هستند که اولین خاطرات زنانه از جنگ را روایت می‌کنند. پس از جنگ جمع‌آوری خاطرات افراد حاضر در آن جدی‌تر شد و تمرکز و توجه به خاطرات بانوان به‌طور جدی صورت گرفت و کار روی خاطرات آنان به‌صورت یک بخش مستقل در نظر گرفته شد.
گردآوری خاطرات بانوان علاوه بر مصاحبه‌های مطبوعاتی به صورت کتاب‌های با شخصیت‌های تک راوی یا چند راوی شروع به چاپ شد. کتاب «نامه‌های فهیمه» جزو اولین آثار تولید شده درباره همسران شهداست. این کتاب شامل مجموعه‌ای از نامه‌ها و یادداشت‌های مرحومه فهیمه بابائیان‌پور است که برای همسرش غلامرضا صادق‌زاده نوشته و همچنین همسرش نیز پاسخ‌هایی به او داده است.
از جمله کتاب‌های مهم و تأثیرگذاری که در دهه هفتاد درباره زنان منتشر شد مجموعه «نیمه پنهان ماه» است که به خاطرات همسران فرماندهان شهید پرداخته بود. در واقع این کار با ساخت چند مستند آغاز و سپس به صورت کتاب و با ادبیات متفاوتی منتشر شد. این آثار لایه‌ای پنهان از زندگی مشترک فرماندهان و همسرانشان را نشان داد؛ از آن برهه به بعد زندگی این مردان معروف جنگ وارد بحث‌های خانوادگی و خصوصی شد و نقش همسران آنان به میان آمد.
اما در اواخر دهه هشتاد کتاب «دا» خاطرات سیده زهرا حسینی انتشار یافت که تحول بزرگی را در بخش خاطره‌نگاری جنگ ایجاد کرد. این کتاب جزء کتاب‌های شاخص دفاع مقدس به حساب می‌آید که توانست جوایز متعددی را کسب کند. راوی دا یک دختر فعال در اوایل دوران جنگ است که فرزند و خواهر شهید است و با دست‌های خودش آنها را دفن می‌کند، در غسل دادن شهدا به غسال‌ها کمک می‌کند و در خرمشهر مجروح می‌شود. استقبال مخاطبان از این کتاب بی‌سابقه بود.
از دیگر کتاب‌هایی که به خاطرات بانوان پرداخته شده، خاطرات مادران شهداست. خاطرات خودنوشت اشرف‌السادات مساوات (سیستانی) با نام «کنار رود خین» و «فرشته‌ای که بال نداشت» خاطرات فاطمه همایون‌مقدم از جمله این آثار است. بانوانی که یا خودشان در جنگ به اسارت درآمده‌اند یا شوهرانشان نیز از قلم نیفتاده‌اند. کتاب «من زنده‌ام» خاطرات معصومه آباد و چند دختر اسیر دیگر و کتاب «نیمه راه» خاطرات خدیجه میرشکار، اولین زن اسیر ایرانی است که دو سال در اسارت دشمن بوده است از آثار معروف در این حوزه هستند. همچنین کتاب «روزهای بی‌آیینه» منیژه لشکری، همسر سرلشکر خلبان شهید آزاده حسین لشکری روایتی از یک زن است که شوهرش قدیمی‌ترین اسیر ایرانی است، این کتاب رویکردی کاملاً زنانه و البته انتقادی به جنگ دارد. خاطرات پرستاران حاضر در جنگ نمونه دیگری از روایت‌های زنانه است. در این زمینه می‌توان به کتاب «خاطرات ایران»، خاطرات ایران ترابی اشاره کرد.
اما نکته قابل توجه آنکه روایت دختران نوجوان نیز گردآوری شده است؛ روایاتی که قابل تأمل هستند و روح بزرگ نوجوانان آن سال‌ها و تحول آن نسل را پس از انقلاب اسلامی نشان می‌دهد. کتاب «یکشنبه آخر» خاطرات معصومه رامهرمزی، یک دختر آبادانی که در ابتدای شروع جنگ سیزده ساله است و کتاب «چراغ‌های روشن شهر» خاطرات زهره فرهادی که یک دختر امدادگر خرمشهری است و در ابتدای شروع جنگ حدود پانزده سال دارد از جمله آثار تولید شده در این زمینه هستند. دختران و بانوان شهید نیز در زمره کسانی هستند که به آنان پرداخته شده است. شهناز محمدی و شهناز حاجی‌شاه که در مهر ۱۳۵۹ در خرمشهر شهید شدند و زینب کمایی که به دست منافقان به شهادت رسیده از این دسته هستند.
از آخرین کتاب‌هایی که در حوزه زنان و دفاع مقدس منتشر شده است می‌توان به کتاب «ما هم جنگیدیم» اشاره کرد که روایت چند تن از بانوان ملارد از فعالیت‌هایشان در ستادهای پشتیبانی جنگ است.
موارد ذکر شده تنها بخشی از کتاب‌های خاطرات منتشر شده درباره خاطرات بانوان از دوران جنگ تحمیلی است و تعداد کتاب‌های منتشر شده و موضوعات پرداخته شده به آن بیش از اینهاست و این روند همچنان نیز ادامه دارد. شواهد نشان می‌دهد گردآوری خاطرات زنان از دوران دفاع مقدس از ابتدا برای مسئولان بخش‌های فرهنگی حائز اهمیت بوده و انتشار آن در قالب‌های مختلف جزء برنامه‌ها و رویکردهای اصلی‌شان بوده است. برخی از این کتاب‌ها به دانشگاه‌ها راه یافته و در قالب تحقیقات دانشجویی و پایان‌نامه‌ها به آنها پرداخته شده است و برخی از آنها نیز منشأ تولید آثار سینمایی بوده‌اند.
در واقع با افزایش روند خاطره‌نویسی بانوان از زوایای مختلف به نقش‌های متنوع و اثرگذار زنان در جنگ اشاره می‌شود؛ گرچه در مراحل اولیه جمع‌آوری خاطرات زنانی که جنگ را در جبهه‌ها و مناطق جنگی لمس کرده‌اند در اولویت هستند اما با فاصله گرفتن از جنگ به نقش زنان دیگر نیز توجه می‌شود.
ناشران و متولیان این امر کم کم به این نتیجه رسیدند که بانوانی که در صحنه نبرد به‌عنوان امدادگر، پرستار یا مدافع حاضر بوده‌اند، همان قدر در به وجود آمدن این تاریخ بسیار درخشان مؤثر بوده‌اند که زنان ساکن در شهرها به‌عنوان مادر یا همسر رزمنده نقش ایفا کرده‌اند و زندگی را در نبود همسر به‌گونه‌ای عالی مدیریت کرده یا به عنوان یک شهروند عادی در ستادهای پشتیبانی جنگ فعال بوده‌اند و با این حضور به تقویت روحیه رزمندگان کمک کرده‌اند. در واقع با فعالیت در پشت جبهه‌ها و رساندن مواد غذایی خانگی، نامه یا لباس گرم این پیام و نوید را به رزمنده در حال جنگ می‌دادند که تنها نیست؛ این موضوع را در لابه‌لای خاطرات رزمندگان که در جنگ حضور داشتند می‌توان دریافت. همه این دختران و زنان می‌توانند الگوهای موفقی برای زنان جامعه باشند. بانوانی فعال و کنشگر که در آن برهه گزینش‌های درستی در انتخاب مسیر زندگی‌شان داشته‌اند و برخی از آنها بعد از جنگ هم فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی‌شان را در قالب‌های دیگر ادامه داده‌اند. بسیاری از این کتاب‌های خاطره شایستگی حضور در دبیرستان‌ها و دانشگاه‌ها را دارند.
در پایان اگر بخواهیم به صورت کلان به بحث روایت زنانه از جنگ نگاه کنیم باید بگوییم آثار تولید شده بسیار زیاد است. در بین این آثار کتاب‌های شاخص متعددی منتشر شده که با معرفی و تبلیغ درست مورد استقبال خوب مخاطبان قرار گرفته و بارها تجدید چاپ و حتی به زبان‌های دیگر ترجمه شده‌اند اما بعضی دیگر از این آثار در بخش تبلیغ و معرفی موفق نبوده‌اند و به دست مخاطبان اصلی‌شان نرسیدند. اگر بخش تبلیغات و رسانه‌ای ما در این باب به وظیفه خود عمل کند این کتاب‌ها بازخوردهای بسیار موفقی خواهند داشت و جایگاه بخشی از زنان در جامعه ایران را به خوبی ترسیم خواهند کرد.