محدث تک فلاح
پژوهشگر حوزه خانواده

جیران ‌و خاتون از جمله سریال‌های تاریخی شبکه نمایش خانگی هستند که اقبال خوبی نسبت به آنها وجود داشت. از آن جا که زنان نقش قابل توجهی در این سریال‌ها داشتند بررسی بازنمایی زن در آنها حائزاهمیت است اما پیش از فکر کردن به ابعاد محتوایی، یک نکته به وضوح خودنمایی می‌کند و آن هم نحوه بازنمایی ظاهری زنان و روابط آن‌هاست که می‌تواند مورد بررسی قرار گیرد. در این یادداشت قصد بررسی این نکات ظاهری را داریم.

طراحی چهره
اولین چیزی که در هر تولید چندرسانه‌ای توجه مخاطب را به خود جلب می‌کند، چهره بازیگران است؛ هم از منظر این‌که شناخته شده باشد یا نه و هم از منظر زیبایی. نمی‌توان انکار کرد که در همه تولیدات تصویری -که متأسفانه به تبعیت ازغربی‌ها مبتلابه این اتفاق شده‌اند- زیبایی چهره بازیگران نقش‌های اصلی یکی از ابزارهای بالابردن جذابیت فیلم است، زن و مرد هم ندارد.
در عالم سینما برای بهتر شدن چهره افراد از فن «گریم» استفاده می‌شود و تأکید روی نامحسوس بودن پیاده شدن این مهارت روی چهره اشخاص وجود دارد اما در سال‌های گذشته دیگر عبارت «گریم» برای تعریف هنر انجام شده روی صورت بانوان تعریف غریبی است.
این روزها عرف شبکه نمایش خانگی این است که زنان «آرایش» می‌شوند. اتفاقی که شاید در بین مخاطبان این تصاویر تنها زمان مجالس رسمی و عروسی‌ها استفاده می‌شود.
حال آنکه اگر به استنادهای تاریخی آن هم برگردیم دقیقاً برخلاف این بوده است. به‌عنوان نمونه به درست یا غلط اما واقعیت آن است که برای زنان عصر ناصرالدین شاه حتی اصلاح صورت و ابرو هم انجام نمی‌شده. حال آنکه به‌عنوان نمونه در سریال جیران، هرگز به این سند تاریخی توجه نشده و حتی نوع آرایش‌ها هم به صورتی است که از روی به روزترین الگوهای آرایش دنیا تقلید شده است.

طراحی لباس
ابتدا در سینما و اکنون در شبکه نمایش خانگی شاهد افول پوشش در زنان و مردان هستیم. صد البته که نوع پوشش مردان خیلی تغییری به خود ندیده اما پوشش بانوان در اغلب تولیدات تصویری به‌صورت چشمگیری تغییر کرده است تا حدی که در برخی از این سریال‌ها زنان به جای استفاده از روسری یا شال از کلاه استفاده می‌کنند که به واسطه آن نواحی گردن و کنار گوش بانوان که از الزامات در قانون پوشش در محتواهای تصویری است، پوشیده نمی‌شود. بعضاً هم یقه لباس‌ها چنان طراحی شده که مشخص است طراح لباس این مجموعه اصلاً نیازی به پوشش گردن  در طراحی لباس بانوان نمی‌دیده است.
نوع دامن و شلوارهایی که پوشیده می‌شود نیز به همین ترتیب است و اساساً با آنچه در تاریخ بوده، متفاوت است و از پوششی استفاده می‌شود که اکنون وجود دارد و نه در زمان قاجار و پهلوی.
استفاده از زیورآلات نیز برای بانوان تا یک جایی توجیه تاریخی و پیام هنر سینما را خواهد داشت اما از یک جا به بعد نمی‌توان با هیچ توجیهی «استفاده ابزاری از زن در فیلم» را انکار کرد. گوشواره، گردنبند، انگشتر و دستبند از زینت‌های عادی یک زن است که ممکن است در زندگی روزمره از آنها استفاده کند اما باید پذیرفت که ثروتمند نشان دادن یا تجمل‌گرا نشان دادن یک زن را با روش‌های مختلفی می‌توان در تصویر نشان داد.

فضاسازی
از مسائل دیگری که در حضور بانوان در تولیدات تصویری در شبکه نمایش خانگی باید مورد توجه قرار گیرد، فضای حضور بانوان است. در جامعه اسلامی برای حضور یک بانو در مکان‌ها و فضاهای اجتماعی مشخصه‌هایی وجود دارد که در بسیاری از تولیدات نمایش خانگی قبح رعایت این موارد شکسته می‌شود. مثلاً خطاب کردن بانوان با نام کوچک، عدم رعایت حریم نامحرم در کلام و تماس با بدن نامحرم از جمله نکاتی است که در این تولیدات به‌صورت یک موضوع حل شده و غیر مهم نمایان می‌شود.
نکته دیگر در مورد تولیدات نمایش خانگی علنی کردن استعمال دخانیات و مواد مخدر توسط بانوان است. آن هم به صورتی اغراق‌آمیز و نامتعارف. از اصل اتفاق نمی‌توان گذشت؛ استعمال این مواد توسط بانوان وجود داشته و دارد اما واقعیت این است که میزان استفاده بانوان و آقایان در مقایسه با هم با حفظ امانت نسبت به اسناد تاریخی و حتی واقعیت حال حاضر جامعه ما نبوده است.

نمایش خانگی
آخر حرف آنکه استفاده از این نوع از آرایش چهره و زیورآلات و لباس نامتعارف و روابط بین افراد نامحرم در جامعه نه انطباق با واقعیات تاریخی دارد و نه آنکه اگر هم در تاریخ بوده باشد بازنمایی آن به این شکل تند و زننده توجیه فرهنگی دارد؛ چرا که در بلندمدت اثر خود را بر مخاطب می‌گذارد.