سمیرا دردشتی |   روزنامه‌نگار

کتاب «چشم خدایگان» اثری مفهومی و برگرفته از تحولات روبه رشد عرصه فناوری است که با هدف بازاندیشی بنیادین در تاریخ و منطق هوش مصنوعی نوشته شده است. پاسکویینلی، پژوهشگر نظریه‌های انتقادی فناوری در این کتاب استدلال می‌کند آنچه امروز به‌نام «هوش مصنوعی» می‌شناسیم، نه تقلیدی از هوش انسانی بلکه برساخته‌ای از منطق و ساختار تقسیم کار در سرمایه‌داری صنعتی و پساصنعتی است. به باور نویسنده؛ هوش مصنوعی بیش از آنکه بازتابی از ذهن انسان باشد، حاصل استخراج، کدگذاری و بهره‌برداری از خرد جمعی و کار اجتماعی است.
عنوان کتاب یعنی «چشم خدایگان» به‌طور استعاری اشاره دارد به نگاهی که بر فرآیند کار سلطه دارد. این کار می‌تواند در کارگاه صنعتی باشد یا در شبکه‌های عصبی مصنوعی انجام شود. پاسکویینلی نشان می‌دهد همان‌طور که تقسیم کار در کارخانه بر اساس نظارت و نظم‌پذیری شکل گرفته بود، الگوریتم‌های هوش مصنوعی نیز مبتنی بر استخراج الگوها از کنش‌های جمعی و تبدیل آنها به ابزاری برای مدیریت، بهره‌برداری و سازماندهی مجدد جامعه‌اند. با آنکه عنوان فرعی کتاب «تاریخ اجتماعی» است، بسیاری از منتقدان آن را بیشتر نوعی «تاریخ اندیشه‌ هوش مصنوعی» می‌دانند زیرا تمرکز اصلی‌اش بر تحلیل نوشته‌ها، نظریه‌ها و مفاهیم است تا روایت مستقیم از تجربه‌ اجتماعی بازیگران فرودست و منکوب‌شدگانی که نویسنده در آغاز مدعی است باید صدای آنان شنیده شود. با این حال تأکید کتاب بر ریشه‌های طبقاتی و سیاسی فناوری و بازسازی رابطه‌ میان دانش، قدرت و خودکارسازی، آن را به متنی بنیادین برای مطالعات انتقادی فناوری و اقتصاد سیاسی هوش مصنوعی تبدیل می‌کند.

 فناوری و سازماندهی اجتماعی
کتاب در دو بخش عمده تحت عنوان «عصر صنعتی» و «عصر اطلاعات» سامان یافته است. در بخش اول، نویسنده با رجوع به متفکرانی چون آدام اسمیت، چارلز ببج و کارل مارکس، خاستگاه مفهومی هوش مصنوعی را در نظریه‌های تقسیم کار، ارزش کار و خودکارسازی جست‌وجو می‌کند. پاسکویینلی استدلال می‌کند ببج با طراحی ماشین محاسبه‌گر خود، در واقع تلاشی را برای خودکارسازی کار ذهنی و محاسباتی کارمندان دولتی آغاز کرد. تلاشی که در نهایت به ساختارهای محاسباتی هوش مصنوعی انجامید. در این میان نویسنده ایده‌ مارکسیستی «عقل عمومی» را نیز به میان آورده و هوش مصنوعی را نه یک ابزار بلکه تجسمی تکنیکی از دانش اجتماعی و کار ذهنی جمعی می‌بیند.
بخش دوم کتاب به تبارشناسی هوش مصنوعی ارتباط‌گرا اختصاص دارد. پاسکویینلی در اینجا تاریخچه‌ای متفاوت از تاریخ رسمی هوش مصنوعی ارائه می‌دهد که غالباً بر هوش نمادین تمرکز داشته است. او با بررسی نقش متفکرانی چون فرانک روزنبلات، نوربرت وینر و بویژه فریدریش هایک، پیوندهای مفهومی میان نظریه‌های خود سازماندهی ذهن، بازار آزاد و الگوریتم‌های شبکه‌ عصبی مصنوعی را آشکار می‌کند. برای مثال، تحلیل او از پرسپترون روزنبلات به‌عنوان کوششی برای خودکارسازی «ادراک» نه تقلید از مغز، پرسشی تازه در باب مرزهای شناخت کار و محاسبه می‌گشاید. از منظر دیگر، دو بخش کتاب به مسأله یکسانی می‌پردازد و آن رابطه میان اشکال فنی نوآوری و سازماندهی اجتماعی است.
چشم خدایگان نه‌تنها نقدی ریشه‌ای بر روایت‌های غالب درباره‌ هوش مصنوعی است، بلکه دعوتی به بازاندیشی در باب جایگاه انسان، کار و دانش در عصر الگوریتم‌ها نیز به‌شمار می‌رود. این کتاب برای پژوهشگران علوم انسانی، نظریه‌پردازان فناوری و خوانندگان علاقه‌مند به پیوندهای میان علم، سرمایه‌داری و سیاست منبعی مفید و قابل ارجاع است.

چشم خدایگان
تاریخ اجتماعی هوش مصنوعی

 نویسنده‌: متئو پاسکویینلی
  ترجمه: سهیل رضانژاد
  انتشارات: نشر هرمس
  تعداد صفحه: ۳۲۳ صفحه
  قیمت: ۳۳۰ هزار تومان