نگاهی به نشریات طنز و فکاهی سال اول پیروزی انقلاب اسلامی(1)
دولت بازرگان، نقد نه‌دوست!
بهزاد توفیق‌فر
پژوهشگر
خرداد 1358 مهدی بازرگان نخست‌وزیر دولت موقت همه وزرایش را جمع کرد و با اشاره به گذشت سه ماه از پیروزی انقلاب اسلامی از آنان خواست مهم‌ترین و اولویت‌دارترین مسئله روز کشور را بگویند تا فوراً برای آن راه حل پیدا شود. نتیجه این جلسه این بود که با توجه به فرار مدیران ارشد و وزرا و مسئولان شاهی و قطع فرایندهای مهم کشور به دلیل اعتصابات مردمی و خرابکاریهای ساواک و گروههای دیگر، همچنین وضعیت صنایع بزرگ و بانکها و خروج نقدینگی توسط خانواده سلطنتی و غیره؛ مهم‌ترین مسئله امروز (یعنی آن روز) کشور، همین مطبوعات هستند! ناصر میناچی، وزیر فرهنگ و هنر دولت بازرگان که به تازگی و به یاد حسینیه ارشاد – که خود از مؤسسان آن بود - نام وزارتخانه خود را به ارشادملی تغییر داده بود گفت که بیش از 88 جریده طی همین سه ماه در کشور آغاز به انتشار کرده‌اند که متاسفانه سی عنوان از آنها «انتقادی» هستند و بدیهی است که بسیاری از آنها دولت موقت بازرگان را هدف نقد و کاریکاتور قرار داده‌اند. در پایان این جلسه لایحه قانون مطبوعات که به دلیل ضیق وقت، قبلاً توسط میناچی تهیه شده بود، مورد تصویب قرار گرفت و ابلاغ شد. ناصر ميناچي، در تشريح دلايل تصویب این لايحه گفت: «در ماده 11 لايحه از جرايد خواسته شده است که اصول فکري و اعتقادي و روش نشريه را در بالاي صفحه اول کليشه کنند».
نتیجه این شد که تا پایان همین سال 1358 اغلب آن جراید، خصوصاً مجلات و روزنامه‌های انتقادی، تعطیل شده و دنبال کار دیگری رفتند. حتی آنها که زبان تند و تیزی نداشتند و اصولاً آهسته می‌رفتند و آهسته می‌آمدند. بدنیست بدانید نشریاتی که تا قبل از جنبش مشروطه بخشي از نوشته‌هاي خود را به مطالب غيرجدي اختصاص مي‌دادند، روش خود را «انتقادي» مي‌ناميدند. امروزه معمولاً وقتي از نشريات «شوخ طبعی و فکاهي - انتقادي» نام مي‌بريم بدون در نظر گرفتن روش خاص اين گونه نشريات، واژه طنز را در تمامي موارد به کار مي‌بريم. پس باید یادآوری کنيم که واژه طنز که امروزه به طور وسيعي به کار برده مي‌شود تا قبل از پيروزي انقلاب اسلامي، مورد استفاده هيچ نشريه شوخ طبعي قرار نگرفته بود. به طور ساده هيچ نشريه‌اي روش خود را «طنز» ذکر نکرده بوده است. اما به هرحال «نقد» که ماهیت طنز است مورد استفاده و روش بسیاری جراید بوده و هست. بعد از پيروزي انقلاب اسلامي جو ديکتاتوري پهلوی به يکباره به زباله‌دان رفت و در فاصله کوتاهي بين 22 بهمن 57 تا مهرماه 1358 بيش از 29 نشريه جديد به شيوه فکاهي، سياسي، انتقادي در ايران منتشر شد. گرچه اين تعداد نشريه از نظر تعداد عنوان بسيار زيادند اما با ابلاغ قانون مطبوعات دولت موقت، دوام نیاوردند. از جمله مشهورترين آنها، آهنگر در 16 شماره، حاجي بابا در 15 شماره، جيغ و داد در 9 شماره، ياقوت در 3 شماره. به عبارتی جز يک نشريه به نام بهلول که در 90 شماره منتشر شد، بقيه نهايتاً به 25 شماره انتشار نرسيدند.
از شماره بعد، نگاهی خواهیم داشت به این نشریات انتقادی سال 58 و نمونه هایی از مطالب آنها را با هم خواهیم دید.