به بهانه روز جهانی استاندارد
آقای استاندارد گرافیک
سهند سلیمانی
نویسنده
چند روز دیگر، روز جهانی «استاندارد» نامگذاری شده است. سازمانی که از وظایفش چک کردن تمام کالاهای مورد استفاده مردم، بررسی و دقت در نوع تولید آن و در نهایت تأیید یا رد آن کالا از نظر سلامت و ایمنی عمومی است. همه ما علامت استاندارد را می‌شناسیم و در بسیاری موارد برای اطمینان از کالایی که برای‌مان آشنا نیست به دنبال آن نشان می‌گردیم تا با خیال راحت از آن استفاده کنیم. اما این نشان را چه کسی طراحی کرده؟ نشانی ساده، پرمعنا، به یادماندنی و البته زیبا. مرتضی ممیز، پدر طراحی گرافیک ایران و کسی که رشته گرافیک را در دانشگاه هنرهای زیبا پایه نهاد، طراح این لوگو معروف است. نشان استاندارد، تنها لوگوی معروف و آشنا از مجموعه کارهای بی‌انتها ی ممیز نیست، لوگوی شهرداری تهران و اصفهان، آتش‌نشانی، سایپا، سازمان ورزش زنان کشور و دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی از دیگر کارهای مشهوری است که او طراحی کرده و ما با آنها آشناییم.
کودکی سخت اما پرانگیزه
مرتضی ممیز در چهارم شهریورماه ۱۳۱۵ در محله مولوی تهران به دنیا آمد، خانواده‌ای ساده با مشکلات اقتصادی فراوان. او از همان کودکی برای کمک به مخارج خانواده تابلونویسی می‌کرد اما هیچ‌گاه در این مسیر علاقه و شیفتگی‌‌اش به گرافیک را فراموش نکرد.
اما علاقه او به گرافیک از کجا آمد
همان سال‌ها که ممیز کم سن‌وسال بود با کتابخانه‌ای آشنا شد وابسته به سفارت لهستان، لهستان آن سال‌ها در اوج شکوفایی هنر بود و چند پله از دیگر کشورهای اروپایی جلوتر حرکت می‌کرد.
ممیز در آن کتابخانه با مجلات لهستانی و دنیای گرافیک آشنا شد.
کارشناسی‌اش ۹ سال طول کشید
مرتضی ممیز از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۴، به مدت ۹ سال در رشته نقاشی، مقطع کارشناسی دانشگاه تهران تحصیل می‌کرد. او همزمان با تحصیل در رشته نقاشی، به گالری بهرامی رفت بلکه بتواند کمی در زمینه گرافیک فعالیت کند و همان‌جا اولین پروژه گرافیک خود را پذیرفت، طراحی جلد و لوگوی یک کتاب.
او در گالری بهرامی با نسل طلایی هنرمندان تجسمی ایران آشنا و همراه شد، افرادی سرشناس همچون سهراب سپهری، محمداحصایی، پرویز کلانتری و چنگیز شهوق که این آشنایی و همکاری در آینده او تأثیر بسزایی داشت.ممیز پس از اتمام کارشناسی به فرانسه رفت و در رشته طراحی غرفه و معماری داخلی دانشگاه هنرهای تزئینی پاریس درس خواند.
پس از آن به ایران بازگشت و طرح تأسیس دانشکده گرافیک را به دانشگاه هنرهای زیبا تهران ارائه داد که با پذیرش دانشگاه روبه‌رو شد. او سال‌های سال در این دانشکده و بعد در دانشکده هنرهای تزئینی و فارابی تدریس داشت و دانش و علم خود در زمینه گرافیک را به آنان منتقل کرد. ممیز رشته گرافیک را مستقل، خلاق و دارای ابعاد مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و صنعتی می‌دانست و همین را هم به دانشجویان و همکارانش معرفی کرد.
در آن زمان و پیش از شروع فعالیت‌های ممیز برای شناسایی گرافیک به دنیا هنر، گرافیست‌ها در مجلات به عنوان تکنیسین فعالیت می‌کردند و خلاقیت و هنر خاصی در کارهایشان نبود.
اما پس از آن، احمد شاملو، که آن زمان مجله کتاب‌هفته را داشت، از ممیز به عنوان گرافیست دعوت به همکاری کرد و ممیز به کتاب هفته پیوست. آنجا به خاطر کمبود وقت و زیاد بودن محتوا و فشار کار، ممیز تمام طرح‌هایش را عملی می‌کرد و این خیلی به پیشرفت حرفه‌ای او کمک کرد و پس از آن مرتضی ممیز به عنوان یک گرافیست صاحب سبک در جامعه هنری پذیرفته شد.
طراحی لوگو به شیوه ممیز
مرتضی ممیز در طراحی لوگو چند نکته را همیشه در نظر داشت، معنا و مفهوم در کنار زیبایی و سادگی، این چهار اصل را در تمام لوگوهایی که او طراحی کرده می‌توان دید.
برای مثال همان لوگوی سازمان استاندارد ایران. ممیز برای طراحی این لوگو از حروف اختصاری ISIRI استفاده کرد که مخفف نام این سازمان Institute of Standard and Industrial Research of Iran (مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران) است.
این طرح به گونه‌ای کار شده که اگر از راست به چپ خوانده شود نام «ایران» دیده می‌شود. از طرف دیگر و با توجه به فعالیت مؤسسه استاندارد او تصمیم گرفت کادری در اطراف این لوگو قرار بگیرد که از یک طرف گوشه‌های تیز و برنده داشته باشد و از طرف دیگرمنحنی و نرم باشد. این ایده را می‌توان نمادی از سخت‌گیری بر تولید کننده و محافظت از مردم دانست.
ممیز محدودیت‌ناپذیر بود
با نگاهی به زندگی مرتضی ممیز می‌بینیم که او علاوه بر فعالیت در رشته گرافیک، تصویرگری، طراحی لوگو، طراحی جلد کتاب و طراحی پوستر فیلم در حوزه‌های دیگری از هنر همچون طراحی صحنه و لباس در تئاتر و سینما، طراحی و کارگردانی انیمیشن، مدیریت هنری مجلات، تصویرگری کتاب کودک نیز فعالیت داشته و هنر خود را نمایش داده است. سال‌ها بعد ممیز از بانیان تأسیس انجمن گرافیک ایران و رئیس هیأت مدیره آن شد، مشاور و داور چندین جشنواره و نمایشگاه در ایران و برخی کشورهای دیگر بود و در سال ۱۳۶۵ ایده برگزاری اولین دوسالانه گرافیک ایران را مطرح کرد و چندین دوره خودش مدیریت برگزاری آن را برعهده داشت. شاید اگر ممیز تا این حد فعال و جسور نبود، اینقدر هم مورد انتقاد قرار نمی‌گرفت. اگر به شیوه سنتی گرافیک در ایران بی‌تفاوت می‌ماند و کار خودش را می‌کرد، زندگی ساده‌تر و کم حاشیه‌تری را می‌گذراند اما او معتقد بود اگر خودش به پیشرفتی دست پیدا کرده باید آن را در اختیار دیگران نیز قرار دهد و امکان پیشرفت باقی علاقه‌مندان را هم فراهم کند. مرتضی ممیز پس از یک عمر فعالیت بی‌وقفه و پربار در زمینه هنر و به خصوص گرافیک، در سال ۱۳۸۴ بر اثر سرطان چشم از جهان فرو بست.