مردمانی در پی ایجاد هر چه زودتر یک تمدن جدید
بنیاد و دنیایی که‌پیش‌رویمان می‌گذارد
دهه شصتی‌ها و اوایل دهه هفتادی‌ها تا چند سال پیش تنها کسانی بودند که «آیزاک آسیموف» را درست و حسابی می‌شناختند. برای برخی از ما او دروازه ورود به علوم بود. مردی که با بیانی ساده و راحت، هم از تاریخ بشر صحبت می‌کرد، هم از علوم امروزی و هم در مورد فضا و خورشید و ماه و ستارگان برایمان می‌گفت. در حقیقت چهره علمی آسیموف برای کودکان و نوجوانان ایرانی خیلی زودتر از آسیموف رمان‌نویس شناخته شد. آیزاک آسیموف، که اگر قرار باشد به سبک مرحوم دریابندری نامش را بر اساس ریشه اصلی‌اش تلفظ کنیم، می‌شود «اسحاق عاصم‌اُف» نویسنده امریکایی روسی‌الاصل و به اعتقاد خیلی از منتقدان بزرگترین نویسنده علمی-تخیلی تاریخ ادبیات است. او بیش از 500 کتاب نوشت و منتشر کرد که در مجموع میلیون‌ها نسخه فروش رفتند. پرفروش‌ترین و مشهورترین اثر او «مجموعه بنیاد» است که در این شماره به آن می‌پردازیم.
مجموعه بنیاد چیست
و چند کتاب دارد؟
سؤال البته سؤال غلطی است، بنیاد مجموعه‌ای از داستان‌های کوتاه است و اکثراً در مجلات و به شکل پاورق منتشر شده است. این مجموعه داستان‌ها بین سال‌های 1951 تا 1953 به شکل یک سه‌گانه منتشر شد که در 10 سال اول فروش‌اش گرچه اثر موفقی بود اما سر و صدای زیادی نکرد. سپس با تغییر ناشر این سه‌گانه تبدیل به یک اثر بسیار موفق اقتصادی شد که همزمان دل منتقدان و مخاطبان را برد و موفق به دریافت جایزه «هوگو» هم شد. از آسیموف تقاضا می‌شد که باقی تاریخ بنیاد را هم بنویسد و او سال‌ها با این امر مخالفت می‌کرد، تا اینکه بالاخره در سال 1982 کتاب «لبه بنیاد» و در سال 1986 «بنیاد و زمین» از او منتشر شدند. همچنین در سال 1988 کتاب «سرآغاز بنیاد» و در سال 1993 و پس از مرگ آسیموف کتاب «پیش به سوی بنیاد» به‌عنوان دو پیش‌درآمد از این مجموعه منتشر شد.
دنیای بنیاد چه دنیایی است؟
ماجرا این است؛ یک میلیون سال بعد بشر به اقصی نقاط فضا دست پیدا کرده است. امپراطوری کهکشانی هزاران سال است که با قدرت و صلابت از بر انسان حکم می‌راند و یک تمدن بزرگ و پیشرفته را به وجود آورده است. در چنین شرایطی مردی به نام هری سلدون، که علمی به نام «روان‌تاریخ» را به وجود آورده است با استفاده از این علم - که ویژگی‌اش پیش‌بینی آینده توده‌های بزرگ جمعیتی با استفاده از معادلات ریاضی است - پیش‌بینی می‌کند که امپراطوری اول کهکشان طی سه قرن بعد کاملاً از بین خواهد رفت. او بر همین اساس از سردمداران امپراطوری درخواست می‌کند که اجازه احداث بنیادی را به او بدهند که در آن علوم و فنون پیشرفته بشری ذخیره شود.
به عقیده او، فاصله بین اضمحلال امپراطوری و شکل‌گیری یک تمدن پیشرفته مجدد سی‌هزار سال است که در صورت تأسیس بنیاد و دوام آوردنش این زمان به حدود هزار سال کم خواهد شد. امپراطوری اول، با درخواست هری سلدون موافقت می‌کند و بنیاد دانشنامه که در ادامه به نام ساده بنیاد معروف می‌شود، کار خود را روی سیاره‌ای کوچک و دورافتاده آغاز می‌کند تا تمدن بشری را نجات داده و دوران فترت را کوتاه‌تر کند...
کتاب اول: بنیاد
در کتاب اول که «بنیاد» نام دارد، ما با شیوه شکل‌گیری بنیاد و خطراتی که در قرن اول تأسیس برایشان پیش می‌آید، مواجه می‌شویم. به نظر من کتاب اول از سه‌گانه بهترین و شگفت‌انگیزترین جلد از داستان‌هاست. به نوعی می‌شود گفت اطلاق عنوان علمی-تخیلی به این اثر کم‌لطفی و محدود کردن رمان در یک ژانر از ادبیات گمانه‌زن است، کمااینکه در داستان جز حرف فضاپیما و پرش کوانتومی و اسلحه‌های فوق پیشرفته، معمولاً خبری از المان‌های علمی- تخیلی نیست. جلد اول بنیاد یک راهنمای درست و حسابی است در شناخت تاریخ حکومت‌های بشری. در این جلد هم با استعمار، هم با استثمار، هم با استفاده ابزاری از جنگ و هم با سوءاستفاده از مذهب و ایجاد خرافه‌های مذهبی برای کسب سود و امتیازات مختلف، طرفیم . دنیای جلد اول بنیاد، دنیایی است که به راحتی می‌توان در آن هم تاریخ را آموخت، هم سیاست را و هم شمه‌هایی از اقتصاد لیبرالی را، آن هم به بیانی ساده و روشن.
کتاب دوم: بنیاد و امپراطوری
کتاب دوم که نامش «بنیاد و امپراطوری» است به برخورد نیروهای بنیاد و نیروهای در حال افول امپراطوری می‌پردازد. در این میان البته اتفاقی می‌افتد که روند تاریخ پیش‌بینی شده برای بنیاد را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. به دنیا آمدن مردی با توانایی‌های غیرطبیعی که - طبیعتاً به علت اینکه فقط یک نفر است - تأثیراتش در ریاضیات روان تاریخ لحاظ شدنی نیست و تمام طرح را در خطر قرار می‌دهد. نیمه اول این رمان برای من زیاد دلچسب نبود، اما هرچه جلوتر رفتم، فضای داستان به حال و هوای جلد اول نزدیک‌تر شد. در این جلد البته صحبت از «بنیاد دوم» می‌شود که در جایی مخفیانه در کار پیشبرد طرح سلدون برای ایجاد یک تمدن جدید است؛ همین بنیاد دوم است که موضوع رمان آخر این سه‌گانه می‌شود.
کتاب سوم: بنیاد دوم
کتاب سوم از سه‌گانه اصلی «بنیاد دوم» نام دارد، در این جلد و بر اساس اتفاقاتی هویت و وجود بنیاد دوم برای اهالی بنیاد اول لو می‌رود. این افشا دو تأثیر جدی روی مردم بنیاد می‌گذارد، یکی اینکه آنان دیگر آنچنان که باید دست به عمل نمی‌زنند چون حس می‌کنند هرچه که بشود بنیاد دوم نهایتاً کار را به نفع آنها تمام خواهد کرد و دوم اینکه اهالی بنیاد با اطلاع از قدرت بنیاد دوم حالا آنان را به چشم دشمنان خودشان هم می‌بینند. داستان جلد سوم، به جز جمله شاهکار آخرش، از هر دو جلد دیگر ضعیف‌تر است، با این‌حال این جلد هم خواندنی است و مخاطب را قطعاً همراه خودش نگاه خواهد داشت.
تأثیرات و اقتباس‌ها
پل کروگمن اقتصاددان برنده نوبل و مارتین سلیگمن روانشناس و نظریه‌پرداز «درماندگی آموخته شده» سه‌گانه بنیاد را مهم‌ترین و تأثیرگذارترین کتابی می‌دانند که در زندگی خود خوانده‌اند. کروگمن حتی یک مقدمه برای بنیاد هم نوشته که در کتاب آورده شده است. اقتباس رادیویی هشت قسمتی از این داستان در رادیو بی‌بی‌سی انجام شد که بسیار هم موفق بود. در زمینه سینمایی آنقدر اقتباس از این اثر به دلایل مختلف انجام نشد که نهایتاً اپل تی‌وی سریالی را بر اساس این سه‌گانه ساخت و منتشر کرد که در حال حاضر فصل دوم آن در حال پخش است.
سخن آخر
بنیاد را بخوانید، اگر علمی- تخیلی دوست دارید که هیچ، اگر ندارید هم، بخوانید که تجربه جالبی برایتان خواهد شد. هرچه نباشد عمو اسحاق همانی است که نسل ما را با علوم آشنا کرد.