گفت‌و‌گو با محسن رزاقی، پژوهشگر بازی‌های دیجیتال
والدیـن و ترس از بازی‌های دیجیتال
الهام اسماعیلی
نویسنده
مادر امیرعلی، ماهی یک بار به کتابخانه می‌آید و پنج کتاب برای پسرش به امانت می‌برد. چندسالی است که او را می‌شناسم، مادر فعال و اهل مطالعه‌ای است. دانشجو دکترای ادبیات داستانی در یکی از دانشگاههای تهران است. از وقتی امیرعلی کلاس دوم بود تا الان که به کلاس هشتم می‌رود، مرتب با ما به کتابخانه می‌آید. هرگز امیرعلی را ندیدم. ادبیات مورد علاقه امیرعلی که با فیلتر مادر، به دستش می‌رسد، داستان‌های کهن فارسی و ضرب‌المثل‌هاست. مادرش می‌گوید داستان‌هایی را به او پیشنهاد می‌دهم که کوچکترین حساسیتی را در امیرعلی ایجاد نکند. چشم و گوشش را باز نکند. روابط عاطفی، خط قرمزش در تمام داستانهاست. به عبارتی چالش جدیدی برای پسرش ایجاد نکند. در یک بار مراجعه‌اش به کتابخانه، احساس کردم کتاب‌هایی که پیشنهاد دادم تکراری شده و بیشتر در یک موضوع است و ممکن است حوصله خواندنش را نداشته باشد. خواستم بیشتر با امیرعلی آشنا شوم، شروع به گفت‌و‌گو با مادرش کردم و متوجه شدم که علاقه اصلی پسرجان، بازی‌های دیجیتال است. آقا امیرعلی بازیکن حرفه‌ای بازی‌های موبایل است. از زمان شیوع کرونا و غیرحضوری شدن مدارس که برایش موبایل خریدند، در کنار شرکت در کلاس‌های آنلاین مدرسه و انجام تکالیفش، بازی‌های مختلف موبایلی را هم انجام می‌دهد. بازی‌هایی که در بین تمام دانش‌آموزان کلاس، مدرسه و هم سن و سالان فراگیر می‌شود. من که خودم از بازی کردن لذت می‌بردم با شوق پرسیدم: حالا چه بازی‌هایی می‌کند؟ گفت: «نمی‌دانم، وقتی می‌بینمش که نشسته یک گوشه و سرش توی موبایله از بازی کردن بدم میاد.» در نظر مادر امیرعلی بازی کردن وقت تلف کردن و عمر را هدر دادن است. با اینکه امیرعلی، نوجوان کتابخوانی است و تا آنجا که فهمیدم، از تکنولوژی و اینترنت استفاده صحیحی می‌کند و در کانال آپارات خودش، آموزش بازی‌هایی را که انجام می‌دهد نیز قرار می‌دهد. شکاف نسلی این مادر و فرزند و نگاه متفاوتی را که به اوقات فراغت، کار و بازی‌های دیجیتال دارند در بسیاری از مادران و فرزندان دیگر هم مشاهده کرده‌ام. مفهوم آینده و کار کردن در نظر نوجوان امروزی متفاوت از والدینش است. امیرعلی به مادرش گفته بود که می‌خواهد استریمر شود. استریمر به انگلیسی(Streamer) به عنوان پخش کننده جریان آنلاین شناخته می‌شود، شخصی است که محتوا خود را از طریق پخش جریانی زنده یا فیلم از پیش ضبط شده به صورت آنلاین پخش می‌کند. او می‌خواست از این طریق درآمد داشته باشد، که با تمسخر از سوی والدین مواجه شده بود که احتمالاً در تصوراتشان او را دارای مدرک فوق لیسانس، کارمند یک اداره دولتی، با داشتن بیمه و مزایا می‌دیدند. اما او به عنوان یک نوجوان عامل نسل دیجیتال، خودش به فکر کسب و کاری است که در حد توانایی‌اش می‌تواند از آن پول نیز درآورد؛ البته که من به عنوان یک نظاره‌گر نوجوان‌ها از تب و تاب این کارهای آنلاین خبر دارم و می‌دانم با سرعت سرسام آور رشد تکنولوژی و توسعه سبک زندگی شهری، مشاغل متفاوتی را در آینده خواهیم داشت. این روزها استریمر و یوتیوبر بازی‌های آنلاین و دیجیتال روی بورس هستند و تمام نوجوانان عاشق دیده شدن را جذب خودشان می‌کنند. در ادامه گفت‌و‌گویم با مادر امیرعلی اول از او خواستم تا بازی را به عنوان یک رسانه تعاملی که در صدر هرم رسانه است، به رسمیت بشناسد. دوم بازی کردن و خواست فرزندش، برای چگونگی پر کردن اوقات فراغتش را جدی بگیرد. بازی کردن کار بیهوده‌ای نیست. بازی‌های دیجیتال در رشد مهارت‌های شناختی از جمله تقویت کارکردهای اجرایی مغز، حل مسأله، دقت و توجه، حافظه، پردازش‌های بصری و ادراک فضا، هوش کلامی، هماهنگی حرکات دست و چشم، سرعت پردازش اطلاعات و فعالیت نواحی مختلف در مغز، افزایش یادگیری و کوتاه شدن زمان واکنش کودک و نوجوان اثر مثبتی دارند و با دقت والدین و انجام فعالیت‌های حرکتی مناسب می‌توان آسیبی را که امکان دارد به واسطه کم تحرکی آن به رشد حرکتی کودک و نوجوان برسد از بین برد، حتی بازی‌های برخط چندنفره در توسعه و تقویت مهارت‌های اجتماعی نیز مؤثرند و دیگر کودک و نوجوان به تنهایی در کنج عزلت خودش مشغول بازی نیست، بلکه با جمعی از بازیکن‌ها در محیط بازی مشغول به معاشرت و تعامل است که با توجه به تجربه زیسته ما این امر فقط به صورت حضوری و در یک مکان خاص امکان وقوع داشت. اولین شرط ارتباط با نوجوان، پذیرش این تفاوت در شرایط زندگی و مفاهیم مختلفی است که در زندگی روزمره با آن ارتباط داریم.
آن دسته از بازیکنان که اهل بازی آنلاین هستند، تعاملاتشان در آن فضا است و دوستی‌هایشان نیز آنجا شکل می‌گیرد. دوستی و گروه هم سالان برای نوجوانان همه چیز است. اگر بازیکن نوجوانی سراغ بازی‌های مناسب بزرگسال مانند کالاف دیوتی، جی تی ای یا فیفا رفت و درگیر آنها شد، در این بازی صاحب شخصیت و زندگی می‌شود که به راحتی نمی‌تواند از آن دل بکند و نحوه تعامل او با بازی متفاوت از سایر بازیکن‌ها خواهد بود.
ما اولین پدر و مادرهایی هستیم که این مسائل را تجربه می‌کنیم، لازم است در کنار هم مهارت‌های لازم را کسب کنیم و ارتباط امن را با فرزندانمان بسازیم.
به گمانم مهم‌ترین دستاورد والدین، می‌تواند داشتن خانواده‌ای شاد و امن برای فرزندانمان باشد. فراهم کردن فضا و مکانی برای کودک و نوجوان که متناسب با زمان خودش رشد کند و به خواسته‌هایش با همراهی والدین برسد. در ارتباط با بازی‌های دیجیتال، اول اینکه از دستگاه‌های بازی نترسید. ما والدین مهاجر دیجیتال نیز مانند کودکان بومی دیجیتال می‌توانیم کار کردن با آنها را یاد بگیریم. والدین می‌توانند در کنار فرزندانشان با کنسول (دستگاه بازی خانگی) بازی‌های چندنفره خانوادگی بازی کنند. برای این کار بهتر است در هنگام خرید هر یک از دستگاه‌های بازی (play station, X box, Nintendo) دو یا سه دسته اضافه بخرند تا با هم بازی کنند. بازی‌های گروهی هم به دو زیرمجموعه تقسیم می‌شوند؛ دسته‌ای به‌شکل آنلاین دنبال می‌شوند و هر بازیکن می‌تواند از خانه خود با دوست یا غریبه‌ای در آن‌سوی دنیا ارتباط برقرار کند و بازی را با یکدیگر پیش ببرند. دسته دیگر اما حالتی محلی دارند و بازیکن‌ها را درکنار یکدیگر سرگرم می‌کنند؛ دسته‌ای که Local Co-op یا Couch Co-op هم نامیده می‌شود. در بازی‌های موبایلی نیز، دنبال بازی‌های باشیم که امکان بازی به صورت گروهی محلی را داشته باشد یا حتی در یک گوشی به صورت دونفره بازی کنیم. در دستگاه‌های بازی، علاوه بر بازی‌های محبوب و پرطرفدار که غالباً تک نفره هستند. بازی‌های چندنفره هم بخرید تا تجربه بازی دسته جمعی را داشته باشیم. وقتی بچه‌ها مشغول بازی هستند، به تماشا بازی بنشینید و از روند بازی بپرسید. متوجه تفاوت بازی‌های آنلاین و آفلاین، بازی داستانی و کژوال یا تفننی (سرگرم کننده) باشید. در بازی آنلاین امکان قطع بازی وجود ندارد و تمام شدنی در کار نیست، اگر در مرحله‌ای از بازی گرفتار انجام مأموریت باشد نمی‌تواند آن را سریع قطع کند و به سرعت سر میز شام آید یا با شما به انجام کاری مشغول شود. بهتر است قبل از چیدن سفره یا میز شام با نوجوانمان هماهنگ شویم و از او بپرسیم چند دقیقه دیگه مأموریت به پایان می‌رسد تا با هم سر شام باشیم. همدلی و همراهی با او در بازی کردن، نوجوان را همراه خانواده می‌کند و همپای والدین خواهند شد. اگر هم اهل بازی آفلاین و داستانی است، با اینکه قطع بازی در اختیار خودش است، با احترام به کاری که انجام می‌دهد، بدانیم در حال انجام یک سری فعالیت است، از او بپرسیم این مأموریت چه زمانی تمام می‌شود؟ منتظرت هستیم و زیاد ما را منتظر نگذار. با شناخت بازی‌های ویدیویی می‌توانیم زبان مشترکی بسازیم که ما را در رسیدن به اهداف تربیتی‌مان کمک کند.
از بازی‌های ویدیویی نترسیم و واقع بینانه با آن برخورد کنیم. در آخر پیشنهاد می‌کنم مستند Not A Game را تماشا کنید، این مستند نگاهی صادقانه به رابطه پیچیده ما با بازی‌های ویدیویی دارد و آن را از دیدگاه گیمرها و والدین نگران آنها بررسی می‌کند.
به همین منظور و برای کسب آگاهی بیشتر از بازی و شناخت نوجوان‌های گیمر با آقای محسن رزاقی پژوهشگر بازی‌های دیجیتال (دبیر سابق بخش بازی سایت ارزیابی کدومو) گفت‌و‌گو کردم و ایشان نکاتی را برای ما بیان کردند: -ابتدا لازم است بدانیم، بازیکنان انواع مختلفی هستند و نمی‌توانیم برای همه آنها نسخه واحدی بپیچیم. بازیکن‌ها براساس نوع بازی، زمان بازی، نحوه استفاده از بازی و... به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند. برای نمونه ریچارد بارتل محقق بازی‌های ویدیویی با طراحی یک تست روانشناسی و بررسی نتایج آن، بازیکن‌ها را به ۴ تیپ شخصیتی دستاوردجو، کاوشگر، رقابت جو، معاشرت جو تقسیم کرد که هر کدام از آنها به سبک خاصی از بازی علاقه دارند و آن را انجام می‌دهند. با آگاهی از ویژگی‌های هر تیپ و شناخت نوجوانمان می‌توانیم در انتخاب بازی و تعامل با او موفق‌تر باشیم. -دانستن این نکته نیز مهم است که هیچ بازی رایگانی وجود ندارد! بازی‌های رایگان با پرداخت درون برنامه‌ای طوری طراحی شده‌اند که بازیکن به بازی وابسته شود و در نهایت پول برای بازی پرداخت کند. حواسمان به انتخاب بازی‌ها از سوی بچه‌ها باشد و برای راحتی خودمان سراغ بازی رایگان نرویم.