مردم سالاری در ایستگاه انتخاب مجلس شورای اسلامی اول
صادق رخ فرد
دبیر گروه تاریخ
اوایل انقلاب طعم لذت بخش حضور مردم در صحنه و مشارکت واقعی آنها در اداره کشور بر کام ملت خوشایند آمده و حالا این روند به ایستگاه انتخاب نمایندگان مجلس رسیده بود. به مناسبت آغاز به کار اولین مجلس شورای اسلامی به بررسی چگونگی تشکیل آن و توصیه‌های تاریخی امام خمینی که در حال حاضر برای نمایندگان فعلی و آینده بسیار مورد استفاده خواهد بود، می‌پردازیم.
پنجمین انتخابات؛ کاری کاملاً استثنایی
بعد از تصویب قانون اساسی و تأیید آن در همه پرسی و انتخاب رئیس جمهور، تکمیل ساختار سیاسی کشور با برگزاری انتخابات و تشکیل مجلس که از ارکان مهم نظام جمهوری اسلامی ایران بوده است؛ در دستور کار قرار گرفت. انتخابات نخستین دوره مجلس شورای اسلامی در 24 اسفند 1358، برگزار شد. این انتخابات، پنجمین انتخابات عمومی پس از همه پرسی تعیین نظام جمهوری اسلامی، انتخاب نمایندگان مجلس خبرگان قانون اساسی، همه پرسی قانون اساسی و انتخابات ریاست جمهوری بود. مراجعه به آرای عمومی و برگزیدن مسئولان نهادها و رسمیت دادن به آنها از ویژگی‌های انقلاب اسلامی بوده است، زیرا برگزاری پنج انتخابات عمومی در مدت یک سال، آن هم در سال اول پیروزی انقلاب، اهمیت بسیار بسزایی داشت و کاری کاملاً استثنایی به نظر می‌رسید.
مواضع گروه‌ها و عملکرد آنها
قانون انتخابات مجلس شورای اسلامی که مصوبه شورای انقلاب بود پس از انتشار، مورد اعتراض بعضی از گروه‌ها و دسته‌های سیاسی قرار گرفت. گروه‌های لیبرال و چپ، آن را شرایط محدودکننده‌ای می‌دانستند که از جانب نیروهای مذهبی وضع شده بود. از جمله موضوعات مورد اختلاف، طرح منطقه‌ای کردن انتخابات تهران بود. طبق تصمیم شورای انقلاب، قرار بر این شده بود که تهران برای انتخابات مجلس شورای اسلامی، به مناطق مختلفی تقسیم شود و هر منطقه یک نماینده در مجلس داشته باشد. گروه‌های چپ و ملی طرح منطقه‌ای کردن انتخابات را مطابق قانون اساسی نمی‌دانستند و آن را حربه جناح اسلامی برای ایجاد محدودیت و انحصارطلبی قلمداد می‌کردند.
در عین حال که طرح منطقه‌ای برگزاری انتخابات تهران، مورد حمایت نیروهای مذهبی و انقلابی بود، با فشار مخالفین، همچون نیروهای لیبرال، چپ و التقاطی مثل جاما، جبهه ملی، سازمان مجاهدین خلق، جنبش مسلمانان مبارز، حزب توده، حزب کارگزاران سوسیالیست و چریک‌های فدایی خلق مواجه شد.
جناح اسلامی که موافق این طرح بود ضمن رد اتهام انحصارطلبی، معتقد بود که همه احزاب و گروه‌ها با هر ایدئولوژی می‌توانند در انتخابات شرکت کنند و برای ترس احزاب از منطقه‌ای شدن انتخابات دلیلی وجود ندارد و گروه‌هایی که ادعا می‌کنند در میان محرومان طرفداران بسیاری دارند و شعارهای خلق می‌دهند، قصد سوء‌استفاده دارند. اما اعتراضات و تبلیغات وسیع گروه‌های مخالف این طرح، سبب شد شورای انقلاب - در یک عقب‌نشینی مصلحتی که در واقع به زیان مردم تهران بود - طرح منطقه‌ای کردن انتخابات را لغو کند.
یکی دیگر از مواد قانون انتخابات مصوب شورای انقلاب که با نظرات متفاوت و جنجال‌انگیز روبه‌رو شد طرح دو مرحله‌ای شدن انتخابات بود. مخالفان طرح، کسب اکثریت مطلق آرا برای انتخاب شدن در مرحله اول را، محدود کردن فعالیت انتخاباتی و مخالف آزادی انتخابات می‌دانستند و این گونه استدلال می‌کردند که این روش، مانع ورود نیروهای انقلابی و ترقی خواه به مجلس می‌شود. در نتیجه کرسی‌های مجلس در انحصار گروه خاصی که همان جناح اسلامی به رهبری حزب جمهوری اسلامی بود، قرار می‌گیرد.
موافقان طرح مطمئن بودند در انتخابات پیروز خواهند شد. آنان استدلال می‌کردند که مجلس قدرتمند، زمانی تشکیل می‌گردد که نمایندگان آن با اکثریت مطلق آرا به مجلس راه یابند و چون مجلس، مهم‌ترین کرسی حاکمیت ملی است، نمایندگان آن باید از اعتبار بالایی برخوردار باشند. همچنین استدلال می‌کردند با دو مرحله‌ای شدن انتخابات، گروه‌های کوچک می‌توانند در مرحله دوم با یکی دو نفر از نامزدهایی که رأی بیشتری آورده‌اند ائتلاف کنند و به این ترتیب، همه گرایش‌ها می‌توانند عملاً در یک محیط سالم، نمایندگان خود را به مجلس بفرستند.
مخالفان دو مرحله‌ای شدن انتخابات بر این باور بودند که امام خمینی جلوی این طرح را خواهد گرفت، اما امام که از جریانات امور مطلع بود؛ برای اینکه هیچ یک از موافقان و مخالفان از رأی ایشان استفاده تبلیغاتی نکنند، از اظهارنظر خودداری کردند. با گسترش اعتراضات به طرح دو مرحله‌ای شدن انتخابات، بررسی مجدد و لغو آن توسط گروه‌ها و رئیس جمهور مطرح شد؛ اما طرح مجدد آن در شورای انقلاب تصویب نشد.
احزاب و گروه‌هایی همچون سازمان مجاهدین خلق، حزب توده، جبهه ملی، جاما و حزب ملت ایران از مخالفان این طرح بودند؛ در حالی که طرح دو مرحله‌ای شدن انتخابات مورد حمایت جناح اسلامی و اعضای شورای انقلاب بود.
ائتلاف ضد انقلاب با بنی‌صدر
بنی‌صدر پس از تصاحب ارکان قدرت، قصد داشت افراد خاصی را به عنوان نماینده مجلس به مردم تحمیل کند. بنابراین برای انتخابات مجلس با گروه‌های ضد انقلاب از جمله مجاهدین خلق، ائتلاف و دفتر همکاری با مردم را تأسیس نمود تا انتخابات مجلس را به نفع خود به انجام برساند. وی، با هدف در دست داشتن اکثریت مجلس و با این شعار که هیچ کس حق معرفی وکیل برای مردم ندارد؛ از طریق دفتر هماهنگی همکاری‌های مردم با رئیس‌جمهور که به خود وی تعلق داشت به تشکیل کنگره انقلاب اسلامی دست زد. هدف این کنگره، جذب بخش‌هایی از نیروهای احتمالی ائتلاف بود. کنگره مذکور در پوشش مشارکت دادن متعهدین به انقلاب اسلامی و رهبری امام و روحانیت مبارز شهرستان‌ها، با شکل‌دهی به اجلاس‌های استانی، در مهم‌ترین مراکز انقلابی یعنی مساجد برگزار شد. دفتر هماهنگی بنی‌صدر هر چند از راه کنگره موفق به معرفی نامزد برای مجلس نشد اما برخی نامزدها را مورد حمایت خود قرار داد.
نتایج و پیامدهای انتخابات
روز 24 اسفند 1358 انتخابات مجلس شورای اسلامی با حضور گسترده مردم انجام شد. از مجموع391 /857/ 20 نفر واجد شرایط، 969/875/10 نفر در انتخابات شرکت
کردند.
این حضور 14/ 52 درصدی، برای انتخاب 270 نماینده از 193 حوزه انتخابیه بود و 97 نفر از نامزدها موفق شدند اکثریت مطلق آرا را در سراسر کشور به دست آورند؛ اما انتخاب سایر نمایندگان به دور دوم موکول
شد.
انتخابات مرحله دوم، روز جمعه 19 اردیبهشت 1359 انجام شد و در این مرحله 834 / 047/ 6 نفر شرکت کردند و 137 نفر از سراسر کشور انتخاب شدند.
در دو مرحله انتخابات، ائتلاف بزرگ توانست 85 کرسی کسب کند. گروه همنام متعلق به نهضت آزادی 20 کرسی و هواداران بنی‌صدر هم 33 کرسی به دست آوردند. منفردها هم که بیشتر متمایل به نیروهای مذهبی و ائتلاف بزرگ بودند، توانستند 115 کرسی کسب کنند. بدین ترتیب تقریباً دوسوم نمایندگان با نظرات ائتلاف بزرگ همراه بودند.
همچنین به طور کلی در 2 مرحله، 234 نفر از سراسر کشور انتخاب شدند که چون از حدنصاب 180 نفر بیشتر بود، مجلس می‌توانست رسمیت یابد.
پس از حوادث 7 تیر 1360 (انفجار دفتر مرکزی حزب جمهوری اسلامی) و رخدادهای دیگر، برای جایگزینی نمایندگان شهید، مستعفی و... چهار دوره انتخابات میاندوره‌ای برگزار شد و به این ترتیب، تعداد نمایندگان مردم در دوره اول مجلس به 264 نفر رسید.
ائتلاف بزرگ چند تشکل اسلامی
حزب جمهوری اسلامی که به خاطر اختلاف با جامعه روحانیت مبارز نتوانست در انتخابات ریاست‌جمهوری موفق شود؛ در صورت ادامه هیچ کدام اکثریت آرا را به دست نمی‌آوردند که طبعاً به زیان انقلاب بود. در نتیجه، این دو تشکل تصمیم به ائتلاف گرفتند. این ائتلاف حدود ۶۰ ساعت قبل از برگزاری انتخابات انجام شد. بدین ترتیب حزب جمهوری اسلامی و جامعه روحانیت مبارز تهران بر سر ارائه فهرستی مشترک در تهران - باوجود تلاش بنی‌صدر برای تشدید اختلاف میان آنها - به توافق رسیدند. افزون بر دو گروه اصلی یاد شده، گروه‌هایی مثل سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، بنیاد الهادی، نهضت زنان مسلمان، سازمان فجر اسلام، اتحادیه انجمن‌های اسلامی شهرری و انجمن اسلامی معلمان که گروه‌های همسو نامیده می‌شدند به آنان پیوستند. این همبستگی انتخاباتی به «ائتلاف بزرگ» مشهور شد. در فهرست اعلام شده، 7 نفر از حزب جمهوری اسلامی و 6 نفر از نامزدهای جامعه روحانیت مبارز حذف شدند و فهرست ائتلافی 30 نفره مشخص شد. با توافق برای ائتلاف، ساعت ۱۱ شب، متن تصویب شده و فهرست اسامی نامزدها، به چاپخانه رفت و یک صفحه بزرگ به صورت
ویژه نامه چاپ شد؛ با عنوان بزرگ نوشتند:
«ائتلاف بزرگ جامعه روحانیت مبارز با حزب جمهوری اسلامی»
این ائتلاف، یک ضربه سیاسی خیلی سنگین برای بنی‌صدر و ائتلاف نیروهای معارض و دفتر هماهنگی بود.
تلاش گروه‌ها و احزاب سیاسی برای وحدت و ائتلاف
با توجه به ملاک اکثریت مطلق آرا، احزاب و گروه‌های سیاسی به منظور کسب جایگاهی در مجلس، تلاش فراوانی برای ایجاد وحدت و ائتلاف نمودند. لیکن موضع گیری‌های متفاوت تشکل‌ها، این کار را بسیار سخت نمود و این امر در حد شعار باقی ماند. جبهه ملی معتقد بود که عملاً ائتلاف کرده است؛ چرا که چند نفر از نامزدهای مورد تأیید آن، از فهرست جاما، جنبش مسلمانان مبارز و مجاهدین خلق، انتخاب شده بودند. حزب توده نیز برای ائتلاف با همه سازمان‌ها و گروه‌های سیاسی وفادار به انقلاب، آمادگی خودش را اعلام کرد اما به نتیجه‌ای نرسید. گروه جاما بر این عقیده بود که اگر ائتلاف فقط برای جلب آرای بیشتر باشد، کاری سیاسی و شبیه الگوهای غربی است و باید آن را غیرمکتبی و غیرانقلابی قلمداد کرد، اما ائتلافی را که از روی خط فکری مشترک و با برنامه باشد، می‌پذیرد. از این رو این گروه سیاسی و جنبش مسلمانان مبارز از نامزدهای مشترک با سایر گروه‌ها بهره می‌بردند.
در این مقطع با توجه به شرایط حساس زمانی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم تصمیم گرفت طی نامه‌ای به محضر امام از ایشان درباره نحوه ورود در انتخابات مجلس کسب تکلیف نماید. امام با دخالت و معرفی افراد و ارائه فهرست جامع در مورد انتخابات مجلس موافقت نکردند و از جامعه مدرسین حوزه علمیه قم خواستند به ارشاد و روشنگری مردم بپردازند.
نهضت آزادی و همفکران لیبرال آنها همه ذیل عنوان «گروه همنام» برای انتخابات مجلس، نامزد معرفی کردند. علاوه بر نهضت آزادی که برای جبران شکست‌های پیشین به عرصه رقابت آمده بود، بنی‌صدر و طرفداران وی هم با عنوان «دفتر همکاری‌های مردم با رئیس‌جمهور» از مدتی پیش فعالیت‌شان را آغاز کرده و به دایره رقابت‌های انتخاباتی پا گذاشته بودند. این دفتر پس از انتخابات ریاست‌جمهوری و برای تداوم موفقیت بنی‌صدر در انتخابات مجلس، تشکیل شده و تقریباً در تمامی شهرستان‌های بزرگ، شعبه ایجاد کرده بود. در این راستا روزنامه کیهان، با مدیریت آقای ابراهیم یزدی، یکی از مهم‌ترین روزنامه‌های در اختیار نهضت آزادی و «گروه همنام» بود. دفتر هماهنگی همکاری‌های مردم با رئیس جمهور، لازمه وحدت و ائتلاف را در آن می‌دید که گروه‌ها و سازمان‌های مختلف، با هم در زمینه مسائل اساسی انقلاب به معیارهای عینی و مشترک برسند و گروه‌ها قبول کنند که برای رسیدن به یک هدف در مجلس، اقدامات مشترکی انجام دهند. لیکن در عمل موفقیتی در این خصوص به دست نیاورد، اما حزب جمهوری اسلامی توانست به این امر مهم دست یابد. گروه‌های چپ شامل چریک‌های فدایی خلق، پیکار و چند گروه کوچک، نامزدهای مستقلی را معرفی کردند. گروه‌های التقاطی مانند سازمان مجاهدین خلق با عنوان «شورای مرکزی کاندیداهای انقلابی و ترقی‌خواه» در انتخابات شرکت کردند.
شرایط کشور در زمان انتخابات
از زمان شروع بحث انتخابات مجلس تا 24 اسفند 58، زمان برگزاری آن، اغلب مناطق ایران بخصوص شیراز، میانه و قائم‌شهر شاهد درگیریهای لفظی و مسلحانه، اعتصابات و تحصن‌های مختلف بود، حتی صبح روز برگزاری انتخابات، در دفتر روزنامه «بامداد» در تهران و مقابل رستورانی در عباس‌آباد تهران، دو بمب منفجر شد، در قروه، بهار همدان، سقز، بانه، مریوان و سنندج به دلیل درگیری و اعتصاب غذا، انتخابات متوقف شد. در چند شهر فارس از جمله اقلید، فیروزآباد، قیر و کارزین، 46 صندوق رأی‌گیری به آتش کشیده شد، بازاریان کرمانشاه در اعتراض به نحوه برگزاری انتخابات تحصن کردند و در خلخال اعتراض‌کنندگان در اعتراض به نحوه برگزاری انتخابات، فرماندار و اعضای انجمن نظارت را به گروگان گرفتند.
از زمان برگزاری مرحله اول تا زمان برگزاری مرحله دوم انتخابات، همچنان تظاهرات، اعتصابات و درگیریهای مسلحانه پراکنده ادامه داشت و حتی به‌دلیل وخامت اوضاع- در تعدادی از شهرهای کشور- انتخابات مرحله دوم برگزار نشد.
طبق اعلام وزارت کشور در زمان ثبت‌نام از نامزدهای مجلس از 22 بهمن تا 4 اسفند 58، حدود 1900 نفر ثبت‌نام کردند که از آن میان 540 نفر در تهران و حدود 1400 نفر در شهرستان‌ها نامزد مجلس شدند. در این زمان شورای نگهبان برای احراز صلاحیت نامزدها هنوز به‌وجود نیامده بود و طیف گسترده‌ای از گروه‌ها و احزاب در انتخابات حضور داشتند. اما به هر صورت تعداد 447 نفر ردصلاحیت شدند که بخش زیادی از نامزدها را روحانیون تشکیل می‌دادند. حضور روحانیون بخصوص در شهرستان‌ها در این انتخابات، خصوصاً بعد از انتخابات ریاست‌جمهوری و مسائلی که در آن مرحله پیش آمد و با توجه به نظر امام برای حضور روحانیون که در اینجا منعی نمی‌دیدند و خواستار حضور تمامی اقشار جامعه بخصوص روحانیون بودند، جدّی و مؤثر بود که مورد استقبال مردم و نیروهای مبارز مذهبی نیز قرار گرفت.
جرم بزرگ تضعیف
توصیه‌های تاریخی امام خمینی(ره) به نمایندگان مجلس
چند روز قبل از افتتاح رسمی مجلس شورای اسلامی، یعنی روز چهارم خرداد، نمایندگان منتخب به دیدار امام رفتند که امام در این دیدار نکات مهمی در تشریح وظایف وکلا در مجلس شوراى اسلامى بیان کردند. نظر به اهمیت مباحث مطرح شده، خلاصۀ سخنان حضرت امام در این دیدار آورده شده است:
فقط آن چیزهایى که مربوط به ملت است و به اسلام
مجلس شوراى اسلامى مجلس مشورت است؛ مجلسى است که باید متفکران، آقایان، مسائلى که مایحتاج ملت است و کشور است در میان بگذارند و با هم مشورت کنند. مباحثه کنند فقط آن چیزهایى که مربوط به ملت است و به اسلام.
مجلس شوراى اسلامى که شما آقایان وکیل هستید از طرف ملت براى خدمت در آن بنگاه، باید آن که دلخواه ملت است در آنجا طرح بشود و آنچه دلخواه اسلام است بحث و مشورت بشود و به ترتیبى که مقرر است تصویب بشود و همه چیزش اسلامى باشد. اغراض شخصیه را باید همه ما کنار بگذاریم.
لزوم رعایت اخلاق اسلامى در مجلس
من امیدوارم که آقایان بدون اینکه جهات نفسیت را در نظر داشته باشند و بدون اینکه اغراض خودشان را و مخالفت‌هاى شخصى که با اشخاص دارند را در نظر داشته باشند، به آن چیزى که وکیل او، به آن چیزى که در آن چیز وکیل هستند، اندیشه و مباحثه و شور کنند؛ شورى که در محیطى واقع شد که اسلامى است و اخلاق اسلامى است و منتهى به جنگ نمیشود، منتهى به آن مسائلى که در آن مجلس‌ها و بعضى از آن مجلس‌ها واقع میشد که انصافاً شرم‌آور است نمیشود. باید همان‌طورى که تا حالا تحولات زیادى پیدا شده است در این ملت، شما که وکیل از جانب ملت هستید و عصاره فضایل ملت هستید، باید در آنجا همان معنایى که مأمور او شدید از طرف ملت، همان معانى باشد. ملت یک ملت اسلامى است و اسلام را می‌خواهد و احکام اسلام را می‌خواهد. شما وکیل نیستید که بروید آنجا بنشینید و حساب‌هایى که خودتان با هم دارید صاف کنید. اگر یک همچین کارى بشود، این انحراف است و غصب است آن محل براى شما.
مجلس محل مباحثه است نه مبارزه و جبههبندى
اگر خداى نخواسته، انحرافى در مجلس پیدا بشود، چون منعکس می‌شود به همه جا، ممکن است که انحراف در سطح گستردهاى پیدا بشود و مسئولیت بزرگ باشد. چنانچه انحرافاتى را شما به واسطه اعمال و افعال‌تان از ملت سلب کنید، اجر بسیار بزرگى دارید، اجر انبیا را دارید. از الان بناى بر این نگذارید که ما یک جبهه کذا و یک جبهه کذا، از اول بناى مبارزه باشد، مبارزه نیست، مباحثه است، مباحثه، مباحثه نرم اسلامى.می‌خواهید هر کدام مسائلى که دارید به دیگرى بگویید با برهان، با بیان، البته باید بگویید اما مبارزه ندارید با هم. و همه براى اسلام هستید و خدمتگزار اسلام هستید و می‌خواهید براى اسلام خدمت بکنید. از حالا بنا نگذارید به اینکه یک جبههبندى بکنید، یک دسته این طرف، یک دسته آن طرف و همان کارهایى که در مجالس سابق می‌کردند.
جرم بزرگ تضعیف
ما اگر بخواهیم براى کشورمان، براى اسلام پیروزى حاصل بشود، باید کارشکنى نکنیم از هم. باید همه یکصدا باشیم. قضیه هدایت مسألهاى است، قضیه کارشکنى مسأله دیگر، هدایت باید کرد. مرکز همه قانون‌ها و قدرت‌ها مجلس است. مجلس هدایت می‌کند همه را و باید بکند، اما بناى بر این نباشد که مجلس، دولت را ضعیف کند و بناى بر این هم نباشد که دولت، مجلس را ضعیف کند. تضعیف هر یک، تضعیف خودش هم هست. اگر رئیس دولت؛ رئیس جمهور تضعیف کند مجلس را، خودش قبل از مجلس سقوط می‌کند و اگر مجلس تضعیف کند، دولت و رئیس جمهور و آنهایى که اجرا می‌خواهند بکنند، اینها خودشان هم تضعیف میشوند و امروز صلاح نیست. چنانچه در یک‌وقتى هم یک همچین مطلبى واقع بشود، آن هم یک جرم است. امروز این مسأله، جرم بسیار بزرگ است.
خوف از چپ و راست نداشته باشید
شما خوف هیچ کس را نداشته باشید؛ نه خوف چپی‌ها را داشته باشید، نه خوف راستی‌ها را داشته باشید. شما- در مسائل قانون اساسى است و اسلام و قانون اساسى هم تابع اسلام است- باید به اسلام فکر بکنید.
نهراسیدن از شکست در عمل به تکلیف
من عرض می‌کنم که وقتى بنا شد ما به تکلیف‌مان عمل بکنیم و ما آن راهى را که خداى تبارک و تعالى پیش پاى ما گذاشته است، آن راه را برویم، براى ما شکست هیچى نیست. براى اینکه از دو حال خارج نیست: یا این است که ما پیش میبریم که شکست هیچ نیست و یا این است که نه، می‌آیند و ما را عقب میزنند، ما تکلیف‌مان را عمل کردهایم، چه شکستى است؟ سیدءالشهدا هم شکست خورد در کربلا، اما شکست نبود این. کشته شد و زنده کرد یک عالَمى را. امیرالمؤمنین هم در جنگ‌ها؛ در جنگ صفین شکست خورد، لکن شکست نبود این. او به خدمت اسلام بود و براى خدا کار می‌کرد. کسى که براى خدا کار بکند، هیچ وقت شکست تویش نیست، بُرد همیشه با آنهاست.
خادم بودن وکیل ملت، به اسلام و کشور
شما توجه داشته باشید که به اسلام خدمت کنید و به کشور خودتان خدمت کنید. شما وکیل مردمى هستید که همه اسلام را می‌خواهند و همه کشور خودشان را می‌خواهند و شما باید براى این ملت خدمت بکنید، به آن چیزى که شما را وکیل کرده است، خدمت بکنید. اگر انحراف پیدا کنید برخلاف ملت، خیانت کردهاید به وکالتى که دارید.