یادداشتی در باب تفریح و فراغت داشتن
ادویه زندگی را فراموش نکنیم!
سارا مؤمنی
دانشجوی دکترای مدیریت رسانه
زندگی بدون مسأله، دغدغه و روزمرگی‌هایی با تبعاتی مانند خستگی، وجود ندارد. هرچقدر هم که زندگی آرام و کم‌مسأله و کم‌دغدغه‌ای داشته‌باشیم، جسم و روح ما برای دوباره قوت گرفتن، به «تغییر حال و هوا» نیاز دارد. از این تغییر حال و هوا به تفریح، فراغت و سرگرمی یاد می‌شود که یکی از ابعاد سبک زندگی است. انتخاب خود تفریح کردن یا تفریح نکردن، اینکه کدام تفریح را انتخاب کنیم و کم و کیف آن، اینکه تفریحات فردی را انتخاب کنیم یا تفریحات جمعی، اینکه اصلاً چرا باید تفریح کنیم و این تفریح کردن چه ابعادی دارد، از جمله مسائلی است که می‌خواهیم اینجا درباره آن حرف بزنیم.
همش کار؟ هرگز!
«تفریح»، آری یا خیر؟
اگرچه اغلب آدم‌ها به تفریح داشتن تمایل دارند اما افراد معدودی هم هستند که برای زندگی خود «تفریح نکردن» را انتخاب کرده‌اند. شاید شما هم شنیده باشید که بعد از فوت یکی از آشنایان، افراد برای اینکه بخواهند او را دلسوز خانواده معرفی کنند، می‌گویند «هیچ تفریحی نداشت! همش کار می‌کرد.» در حالی که باید گفت، این مسأله یک خطای بزرگ در حق فرد و خانواده‌اش است. ما در هر نقش و سنی که باشیم، دختر یا پسر خانواده، پدر یا مادر، همسر، دانشجو یا دانش‌آموز، معلم یا دکتر یا نقاش و پیر یا جوان و کودک، به تفریح نیاز داریم و این به معنای بریدن و فراغت از کار و حال و هوای معمول روزمره‌هاست که روزها و ساعت‌ها در حال گذران آن هستیم. حضرت رسول(ص) درباره تفریح فرموده‌اند: «به سرگرمی و بازی بپردازید، دوست ندارم سختگیری و خشونت در دین شما مشاهده شود.» حضرت امیر(ع) نیز درباره تفریح فرموده‌اند: اوقات سرور و شادمانی فرصت مناسبی برای طراوت روح و جان است. امام موسی بن جعفر(ع) نیز شبانه‌روز را به چهار قسمت تقسیم کرده‌اند که یک بخش آن به بهره‌برداری و لذت‌جویی از حلال (همان تفریحات سالم) اختصاص دارد. همین سخنان نشان می‌دهد که جایگاه تفریح در زندگی ما، همانند کار و دیگر ابعاد سبک زندگی روشن و مهم است. این مسأله به قدری مهم است که امام موسی بن جعفر(ع) در جایی دیگر می‌فرمایند: «کسی که دنیایش را برای دینش رها کند، از ما نیست.»
تفریح، ادویه زندگی‌های روزمره
چرا تفریح؟ خودتان را زمانی به یاد بیاورید که بعد از مدت طولانی درس خواندن یا کار کردن، از جای خود بلند می‌شوید و می‌فهمید که بدنتان به کشش و حرکت نیاز دارد. در کل زندگی روزمره، این کشش و حرکت، همان تفریح و استراحت است که بدن ما به آن نیاز دارد. یکی از روانشناسان تفریح و لذت برای زندگی را چیزی شبیه ادویه‌ها و چاشنی غذاها می‌داند. اگرچه غذا بی‌ادویه هم ما را سیر می‌کند اما ادویه فارغ از خاصیتی که دارد، غذا را برایمان پسندیده و لذتبخش می‌کند. تفریح در زندگی روزمره هم همینطور است. تجدید قوا، تمدد اعصاب و بیرون آمدن از خستگی و رخوت روحی از دلایلی هستند که تفریح کردن را برای ما لازم می‌کند. تفریح کردن قدرت مغز را بالا می‌برد. همان‌طور که وسایل مختلف به تعمیر و شارژ کردن نیاز دارند، مغز ما هم برای عملکرد بهینه به تفریح نیاز دارد. آزمایش‌هایی که دانشگاه‌های مختلف روی مغز در زمان استراحت و تفریح انجام داده‌اند، نشان داده است که وقتی مغز در حالت آرامش و تفریح است، مهارت‌های جدیدی را که یاد گرفته، راحت‌تر ذخیره می‌کند و قدرتش بیشتر می‌شود. همچنین خارج شدن از وضع روزمره باعث می‌شود که مغز راه‌حل‌ها و ایده‌های جدیدی داشته باشد و عملکردش بهتر شود. خطر بیماری و حملات قلبی در میان افرادی که تفریح و فراغت را در برنامه زندگی‌شان قرار داده‌اند، به میزان قابل توجهی کمتر از سایر افراد است. خودتان را زمان برگشت از یک تفریح یا سفر به یاد بیاورید که تا چه میزانی انگیزه و امید شما به ادامه دادن با قدرت، بیشتر می‌شود.
تفریح جمعی یا فردی؟
یکی از همکارانم از تمام مرخصی‌هایش در طول سال (حتی یک روز) استفاده می‌کند و آن را صرف سفر، طبیعت‌گردی و در گشت‌وگذار بودن می‌کند. نکته قابل توجه این است که این تفریح را به همراه همسر و دوستانش انتخاب کرده و به قدری به آن پایبند هستند و برایشان مهم است که جزو برنامه‌ریزی هفتگی آنها در زندگی‌شان شده است. برمبنای همان، همیشه می‌بینم که همکارم شادمانی و انرژی مضاعفی در محل کار دارد. فرهنگ فارسی معین، تفریح را «شادمانی کردن» و «شادمانی ساختن» تعریف کرده است. این بدان معناست که شادمان کردن خود و دیگران در هر دو بعد فردی و جمعی، تفریح است و این خیلی مهم است که انتخاب کنیم فقط به فکر شادی خودمان باشیم یا اینکه در کنار خود، به خلق و ساختن شادی برای دیگران هم فکر کنیم. ریشه کلمه تفریح هم «فرح» به معنای راحتی و آسایش است و روشن است که انسان‌ها با زندگی اجتماعی به هر دو نوع تفریح فردی و جمعی برای راحتی و آرامش و همچنین تجدید قوا برای شروع دوباره زندگی روزمره و فعالیت‌های آن نیاز دارند. از جمله تفریحات جمعی، سفر، طبیعت‌گردی و بازی‌های دسته‌جمعی است که در جمع دوستان و خانواده‌ها می‌توان به‌خوبی از آنها بهره و لذت برد. سفر و گشت‌وگذار جمعی همکارم از این قاعده مستثنا نیست.
چند نوع تفریح داریم و کدام را انتخاب کنیم؟
نقاطی در مغز هستند که با تحریک شدن، مواد شیمیایی به نام دوپامین ترشح می‌کنند که وجودشان برای سلامت و احساس شادی ما لازم است. در واقع مغز برای اینکه بتواند کارش را به درستی انجام دهد، به دوپامین نیاز دارد. به تبع جنسیت، طبقه اجتماعی، فرهنگ و وضع اقتصادی، انواع مختلفی از تفریح در دسترس و اختیار ما هستند. ورزش‌ها و بازی‌های جمعی مانند والیبال و کوهنوردی یا بازی مافیا در جمع خانوادگی و دوستان، فعالیت‌های هنری مانند سینما و تئاتر رفتن و فیلم دیدن، گالری‌گردی و شعرخوانی، فعالیت‌های علمی و آموزشی مانند مطالعه، فعالیت‌های داوطلبانه گروهی و اجتماعی مانند حضور در خیریه‌ها، عیادت از بیماران در بیمارستان، فعالیت‌های گردشگری مانند سیر و سفر و طبیعت‌گردی از جمله تفریحاتی هستند که مغز و جسم ما را به یک فرح‌بخشی و شادمانی می‌رسانند. حضرت رسول(ص)، اسب‌سواری، تیراندازی، شنا و ریسندگی را بهترین تفریحات برای مردم دانسته‌اند. اگرچه باید گفت به تبع شرایط جدید زندگی‌های مدرن شهری و همچنین شرایط اقتصادی و همچنین کمبود زمان، دسترسی به تمام تفریح‌ها و انتخاب همه آنها عقلانی نیست.
رشد، سوغاتی پنهانی تفریح
شاید با خود فکر کنید که تفریح کردن در گفتمان تحرک داشتن و ورزش کردن است و تفریح بدون تحرک، آسیب‌زاست اما اینطور نیست. از آنجایی که تفریح برای فراغت ذهن و جسم ما از یک زندگی روزمره، انتخاب شده، بنابراین حتی حضور در دل طبیعت و مشاهده درختان، رود، گل‌ها و آسمان آبی، اثر فرح‌بخشی را بر ما خواهد داشت. اگر ذهنتان را آماده کنید و در فیلم‌ها و رمان‌های کلاسیک پا بگذارید، می‌بینید که اغلب مردم در زمان‌های قدیم و در زندگی غیرمدرن، مطالعه، ادبیات و داستان را در فراغت خود جای می‌دادند و حتی ساعت‌ها درباره یک کتاب یا یک مقاله منتشرشده در ستون سردبیری یک روزنامه با هم به گفت‌و‌گو می‌نشستند و به این طریق به دانش خود عمق می‌دانند. در ایران نیز این مسأله در حوزه ادبیات و شعر رنگ پررنگ‌تری داشت. مردم در جمع‌های اجتماعی و خانوادگی گلستان، شاهنامه و دیوان حافظ می‌خواندند و به واسطه اینها مجالسی مفرح و خاطره‌انگیز فراهم می‌کردند. سیروسفر نیز از جمله تفریحاتی است که در قرآن کریم هم به آن توصیه شده است. سیروسفر و گردش در زمین فارغ از تغییر حال و هوا برای ما مشاهده احوالات افراد دیگر در فضا و شهر و محل زندگی دیگری را به ارمغان می‌آورد که خالی از لطف نیست و فارغ از فرح‌بخشی و فراغت، در لایه‌های زیرین فلسفه تفریح، نکات تربیتی و معرفتی هم دارد.