خوب است، به مناسبت روز جهانی موزه، کمی بیشتر از موزه‌های ایران بدانیم
ایران، موزه‌ای به وسعت یک کشور
۲۸ اردیبهشت روز جهانی موزه و گردشگری است. چه موقعیتی بهتر از این که نگاهی دقیق‌تر به این ساختمان‌های پرطمطراق و حساس و امنیتی بکنیم؟ به اینکه اصلاً چرا باید موزه باشد؟
عطیه عیار
نویسنده
ایران، موزه‌ای به وسعت یک کشور
وقتی در سرزمینی زندگی کنید که قدیمی‌ترین رد تمدن بشری در آن به هشت هزار سال پیش می‌رسد، پس عجیب نیست که جای جای این سرزمین انواع بناهای تاریخی و یادگارهای قدیمی را بتوانید پیدا کنید. تا همین دو سه دهه پیش و قبل از هجوم مظاهر نوین‌گرایی به زندگی‌مان، ما همه آن آثار تاریخی را زندگی می‌کردیم و اگر هم موردی از بیرون فرهنگ و تاریخ‌مان وارد می‌شد در زندگی خود استحاله‌اش می‌کردیم. با این حال، کمی غور و ریزبینی در این یادگارها باعث می‌شود از همان کوزه و کاسه سفالینی که روزگاری کنارشان گذاشتیم هم شگفت‌زده شویم. وقتی پی می‌بریم که مثلاً حکمت این کوزه سفالی چه بوده و نقش برجامانده رویش چه داستانی را برایمان نقل می‌کرده، باید به احترام اجدادمان دست به سینه بایستیم. موزه‌ها به حفظ این حس احترام و شگفتی کمک می‌کنند. کمک می‌کنند با نگاهی به گذشته، خوبی‌های قبل را تکرار کنیم و اشتباهات قدیمی را دوباره مرتکب نشویم و در مسیر آینده سریع‌تر پیش برویم.
موزه، نمایشگاهی برای فرهنگ و هنر و صنعت
ایکوم طی سالیان موزه‌ها را به انواع مختلفی تقسیم کرد. ممکن است یک موزه به طور تخصصی فقط یکی از این انواع را دربربگیرد یا چند نوع را با هم داشته باشد. رایج‌ترین نوع موزه که در ذهن اکثر ما هست «موزه‌های آثار تاریخی» است؛ البته این پیش‌فرض ذهنی چیز عجیبی نیست، وقتی موزه در ابتدا برای حفظ آثار تاریخی بوده است. هر کشوری هم با توجه به تاریخ و جغرافیایش موزه‌های تاریخی باستانی بزرگ و کوچکی دارد. انواع دیگر شامل موزه‌های هنری، تخصصی، علمی و صنعتی هستند. موزه‌های علمی از آثار و یافته‌های طبیعی نگهداری می‌کنند که بشر در ساخت آنها نقشی نداشته اما میراث بشریت محسوب می‌شود. موزه‌های صنعتی، محلی برای نمایش پیشرفت انسان‌ها در طول قرن‌هاست که چطور از بشری ابتدایی به این زندگی مرفه و صنعتی امروزی رسیده است. این موزه‌ها می‌توانند همزمان محفل افتخار و سرافکندگی بشریت باشند. در آنها هم ایده و اختراع و پشتکار نشان داده می‌شود و هم رد تخریب و خودخواهی نوع انسان نسبت به جهان و هم‌نوع خودش دیده می‌شود. موزه‌های هنری هم مکانی هستند برای اینکه هر بار یادی از آن زمانی بکنیم که خداوند به خودش گفت فتبارک‌الله احسن الخالقین! به هر حال گاهی خوب است به خلاقیت‌ها و کمالات خودمان هم بنازیم.
موزه، سرزمین خدایان
کلمه موزه از واژه فرانسوی mousee گرفته شده که آن هم از واژه لاتین mousein آمده است. در اساطیر یونان باستان موزین‌ها یا میوزها الهه‌های هنر و موسیقی بودند که در کوه المپ در کنار دیگر خدایان به امور خدایی خود می‌پرداختند. همین وظیفه این نه الهه باعث شد بشر خسارت‌دیده از جنگ جهانی دوم به خود بیاید و تصمیم بگیرد از میراث هنری و صنعتی خود مراقبت کند و این گونه شد که مکان‌هایی برای حفظ و نگهداری از آنها ساخته شد. در همین راستا «ایکوم» شورای بین‌المللی موزه‌ها تحت نظارت سازمان‌های بین‌المللی فرهنگی اما به صورت مؤسسه‌ای غیردولتی و مردم نهاد شروع به کار کرد. ایکوم همواره بر مسأله حفظ میراث ملموس و ناملموس بشریت در موزه‌ها نظارت دارد و هرازگاهی تعریفی جدید از کارکرد و وظایف این ساختمان‌های ارزشمند ارائه می‌دهد. در ۱۸ ماه مه دهه هفتاد، ایکوم اعلام کرد که موزه فقط و صرفاً برای نگهداری اشیای قیمتی و قدیمی نیست؛ بلکه باید از جنبه‌های مختلف به این آثار توجه کرد. هر اثر فقط یک ساخته تاریخی و قدیمی نیست که با آن بخواهیم قدمت و تاریخ خود را به یاد داشته باشیم و به دیگران نشان دهیم. بلکه جزئیاتی از شرایط اقتصادی، بافت فرهنگی و ریزه‌کاری‌های اجتماعی آن دوران را هم عرضه می‌کند. این حرف الان شاید مطلبی بدیهی به نظر بیاید ولی درآن زمان نگاهی نو بود.
موزه های تاریخی ایران
معروف‌ترین موزه تاریخی ایران، موزه ایران باستان است که اولین موزه ایران هم محسوب می‌شود. این موزه با نام رسمی موزه ملی ایران، سال ۱۳۱۶ افتتاح شد و شامل آثاری از دوران پارینه‌سنگی تا پیش از اسلام است. ساخت بخش پسااسلامی این موزه از سال ۱۳۲۹ شروع شد اما به خاطر مشکلات متعدد، سال ۱۳۷۵ راه‌اندازی شد. موزه ملی از همان ورودی، ساختمانی جذاب و اصیل است. آندره گدار فرانسوی سردر موزه را به شکل ایوان تیسفون ساخت تا کاملاً رنگ و رخی ایرانی و باستانی داشته باشد. قدیمی‌ترین اثر حاضر در این موزه دست‌ساخته‌ای از سنگ کوارتز است که قدمت آن به یک میلیون سال قبل برمی‌گردد. آثار انسان دوران نئاندرتال و ابزار زندگی و شکار آنها که تا ۱۲ هزار سال قدمت دارند هم در بخش پارینه‌سنگی موزه نگهداری می‌شود. این آثار در فلات مرکزی ایران یافت شده‌اند. ظروف سفالی، مفرغی، آهنی و زرین، پیکرک‌ها و مجسمه‌های گلی و سنگی و فلزی، مهرها و سکه‌ها، زیورآلات و البته مجسمه مرد نمکی از جذابیت‌های این موزه هستند. در بخش اسلامی هم آثار نفیسی مثل کتب خطی، دلربایی می‌کنند. موزه ایران باستان در خیابان سی‌تیر قرار دارد. این خیابان جزو محله‌های قدیمی تهران است و کمتر از یک دهه است که یکی از پاتوق‌های غذاهای خیابانی تهران هم شده. از طرفی این موزه با خیابان باب‌همایون که یکی از خیابان‌های منتهی به بازار بزرگ تهران است و دیگر پاتوق غذاهای خیابانی تهران به حساب می‌آید، فاصله چندانی ندارد. می‌توانید با یک برنامه‌ریزی خوب در یک روز حال و هوای ایران باستان را با چاشنی فست‌فود و غذای سنتی و خوراک چینی و هندی و مکزیکی همراه کنید.
موزه آب یزد
شهر یزد با آن رنگ خاکی زنجبیلی محله‌های قدیمی‌اش، خود یک موزه زنده است. شهری که در دل کویر از هزار سال قبل سربرآورده و همواره شهر خدا بوده است. پس شاید بیراه نباشد اگر در این شهر به جای موزه تاریخی به دنبال موزه‌ای از انواع دیگر باشیم. سال ۱۳۷۹، در اولین همایش بین‌المللی کاریز، موزه آب در خانه کلاهدوزها کار خود را شروع کرد. موزه آب یزد تنها موزه آب ایران نیست. در کشوری که بخش وسیعی از آن کویر است، آب همواره ارزشمند است. وجود موزه‌های آب عجیب نیست اما جذابیت این موزه آب، عبور یک رشته کاریز یا قنات چندصد ساله از زیر آن است که هنوز هم فعال است. خانه کلاهدوزها سال ۱۲۶۹ در پنج طبقه ساخته شد. دو طبقه آن زیر زمین است که محل عبور کاریز و نگهداری مواد خوراکی بوده است.طبقه میانی یا سطح سوم اقامتگاه تابستانه بوده که با وجود فضای پرآب زیرش، محلی خنک برای زندگی در گرمای کویری یزد فراهم می‌کرده است. سطح چهارم که همان طبقه همکف است هم محل زندگی همه افراد خانه در بقیه ایام سال بوده و در نهایت سطح آخر که پشت بام خانه است. در این خانه لوله‌کشی‌های ۱۵۰ ساله را می‌توان دید. هنر قنات‌سازی و استفاده هوشمندانه و طبیعت‌دوست از آب، هنری به غایت ایرانی است که در شهر‌های گرم ایران به وفور احداث می‌شد. نوع رابطه مردم کویر با آب به حدی لطیف و پر احترام بوده که حتی در امور انسانی و آیینی آنها هم متبلور شده است. در اسنادی که در این موزه به نمایش گذاشته شده، اسنادی از مهریه کردن آب یا دادن حقابه بیشتر به زنان و کودکان بی‌سرپرست می‌بینیم.
موزه مردم‌شناسی اردبیل
این موزه در اصل حمامی قدیمی از دوره ایلخانی بوده که شخصی به نام ظهیرالاسلام آن را بنا کرده است. این مکان تا دهه چهل شمسی هم فعال بوده و مردم برای استحمام از آن استفاده می‌کردند. پس از مدتی که بسته بود، سال ۱۳۷۸، به همت میراث فرهنگی، حمام مذکور بازسازی و درش به عنوان موزه به روی مردم باز شد. این بنای قدیمی جزو معدود بناهایی است که طی قرن‌ها سالم برجا مانده و حالا در قامت موزه به حیات خود ادامه می‌دهد. غیر از معماری حمام‌های قدیمی و شبکه آبرسانی، با وسایل و مجسمه‌های مومی که در موزه گذاشته‌اند سبک زندگی مردم اردبیل در قرن‌‌های قبل هم تماشایی است. این موزه درمیدان عالی‌قاپو اردبیل است و در فاصله یک کیلومتری آن بقعه شیخ صفی‌الدین، جد پادشاهان صفوی است. درون بقعه هم مزار چند نفر از پادشاهان صفوی و همسرانشان قرار دارد. تالار چینی خانه مشابه فضای داخلی کاخ چهل‌ستون اصفهان هم محل نمایش ظروف و اشیای قیمتی دوران صفوی است. وقتی از دیدن این موزه و بقعه فارغ شدید حتماً سری به مغازه‌های ملیله‌کاری بزنید و هنر بی‌نظیرشان را تماشا کنید. خوردن حلوا سیاه اردبیل را فراموش نکنید که بهترین‌هایش را در همان میدان و محدوده می‌فروشند.
موزه خودروهای کلاسیک - کرج
این موزه عمر زیادی ندارد. سال ۱۳۸۲ بود که در فضای مسقف ۱۰ هزار مترمربعی افتتاح شد. در حال حاضر ۴۵ خودرو کلاسیک و قدیمی، سه موتور و دو کالسکه در این موزه به نمایش گذاشته شده است. این ماشین‌ها قبلاً در کاخ‌های پادشاهی مختلف پخش بوده‌اند و حالا در یک مکان جمع شده‌اند. حتی چند خودرو این موزه بسیار نادر هستند و در جای دیگری از جهان یافت نمی‌شوند. کالسکه ناصرالدین‌شاه که روز آخر عمرش با آن به زیارت رفت و پس از ترور جسدش را با همان کالسکه برگرداندند، رولزرویس اختصاصی احمدشاه که از آنها فقط ۱۸ عدد تولید شد و تنها همین ماشین احمدشاه ضدگلوله ساخته شد، مرسدس بنز k500 که از اولین ماشین‌های سوپراسپرت جهان بود، لیموزینی که شش کیلو طلا در آن به کار رفته و ماشینی که سه کمپانی بزرگ پورشه و بنز و فولکس واگن با هم ساختند اما از آن استقبال نشد، از جمله موارد خاص این موزه است. این استراحتگاه دائمی پیشکسوتان صنعت خودرو جهان، محلی است برای عشق‌بازی کلاسیک‌دوست‌ها. پس حتماً قبل از رفتن تمهیدات لازم از جمله شربت شیرین برای جلوگیری از افت قند را هم لحاظ کنید.
موزه فرش
فرش، این صنعت تمام ایرانی، اگرچه این روزها در بازارهای رقابتی نتوانسته خود را آن چنان که باید مطرح کند، اما چنان گذشته درخشانی دارد که هر وقت کسی دنبال اصالت و ظرافت و زیبایی باشد ناگزیر از مراجعه به فرش ایرانی است. حضور فرش ایرانی در تاریخ و ادبیات مستند است. همه ملل باستان از وجود دست‌بافته‌ای به این زیبایی همواره در شگفت بوده‌اند. سند قدیمی‌ترین فرش جهان، پازیریک با ۲۵۰۰ سال قدمت به نام ایران خورده است. هر شهر و منطقه ایران سبک و نقشه و بافت خودش را دارد. تاریخ بلند و نقش‌های متنوع فرش ایرانی یعنی مجموعه‌ای تمام‌نشدنی و منحصر به فرد از این هنر و صنعت که جمع همه اینها در موزه فرش ایران در خیابان فاطمی تهران، در معرض تماشا است. جذابیت موزه فرش از همان بنایش شروع می‌شود. عبدالعزیز فرمان‌فرماییان طراح بنا، در نهایت ذوق، ستون‌های بیرونی آن را شبیه دار قالی طراحی کرده است. این موزه سال ۱۳۵۶ افتتاح شد و در دو طبقه محل نمایش‌های دائمی و موقتی فرش و گلیم است. مجموعاً ۱۵۰ فرش و قالی نفیس از قرن نهم هجری تا دوران معاصر در بخش دائمی در پیش چشم بینندگان قرار گرفته است. این موزه در ضلع شمالی پارک لاله، یکی از بزرگترین پارک‌های تهران است و اگر در این روزهای بهاری به تماشا موزه می‌روید می‌توانید از زیبایی فریبنده پارک لاله هم بهره ببرید.
موزه منطقه‌ای زاهدان
سال 1390 در منطقه زیبای زاهدان موزه‌ای با ۱۱۰۰۰ مترمربع بنا تأسیس شد تا همه ویژگی‌های منحصر به فرد بافت طبیعی، فرهنگی و تاریخی این منطقه کمترشناخته شده را نمایش دهد. البته کلنگ این بنا قبل از انقلاب خورده بود اما ساخت و تکمیل و افتتاح آن سال‌های زیادی به طول انجامید. بنای این موزه شبیه زیگورات‌های باستانی است که با تاریخ قدیمی این منطقه همخوانی دارد. موزه زاهدان وظیفه نمایش فرهنگ و تاریخ منطقه وسیع سیستان و بلوچستان و کرمان را برعهده دارد. یکی از جالب‌ترین قسمت‌های این موزه، بازسازی دربار یعقوب لیث صفاری است. شاهی که به سهم خود در حفظ زبان فارسی سهیم بوده است. مجسمه رستم و محمد وصیف سیستانی اولین شاعر فارسی‌گو از دیگر آثار شاخص این موزه است.
موزه پارس شیراز
عمارت کلاه‌فرنگی، آرامگاه وکیل، باغ شاهزاده یا باغ حکومتی از جمله اسم‌هایی است که برای این بنای قدیمی و هشت‌ضلعی به کار می‌رود. این بنا که زمانی به دستور کریم‌خان برای پذیرایی از میهمانان حکومتی و سفرای خارجی ساخته شد، خود به تنهایی سرتا پا جذابیت است. تزئینات کاشیکاری گل و مرغ، لچکی‌های کاشیکاری شده و روایت شکارگاه و به تخت نشستن حضرت سلیمان در نقاشی‌ها برای دل بردن از هر بیننده‌ای کافی است. این عمارت وسط یک باغ ایرانی با آب‌نماهای زیبایش است. حال تصور کنید در این فضای رؤیایی و پر آب و برگ که در بهار هوایش مملو از عطر بهارنارنج است، تماشای اشیای قدیمی چه لذت دوچندانی دارد. این عمارت سال ۱۳۱۵ با تلاش علی اصغر حکمت شیرازی و دو نفر دیگر به عنوان اولین موزه خارج از تهران ثبت و تأسیس شد. آثار تاریخی این موزه از شش هزار سال پیش تا دوران نزدیک‌تر به معاصر را دربر می‌گیرد. سکه‌ها، نقاشی‌ها، الواح قدیمی، سلاح‌ها از جمله شمشیر کریم‌خان و قرآن هفده من از جمله اشیای حاضر در موزه پارس هستند.
موزه موسیقی اصفهان
اصفهان این اصیل نشسته بر پهنه کویر و زاینده‌رود، نه تنها چشم‌نواز که گوش‌نواز هم هست. اصلاً اصفهان را قبل از نقش جهانش باید با همه آوازهای داوودی زیر پل‌های تاریخی‌اش شناخت. در چنین شرایطی، سال ۱۳۹۴ موزه‌ای در این شهر تأسیس شد که بحق برای همین شهر است. موزه موسیقی اصفهان، جزو محبوب‌ترین مکان‌های دیدنی این شهر است و حتی شهرتی بین‌المللی دارد. این موزه یکی از موزه‌های خصوصی کشور است که دو موسیقیدان علاقه‌مند، مهرداد جیحونی و شهریار شکرانی آن را راه‌اندازی کردند تا از هنر موسیقی ایران بگویند. موزه موسیقی از پنج تالار تشکیل شده: دو تالار سازهای ملی و سازهای محلی که از همه ایران سازهایی به نمایش درآمده؛ تالار سرآهنگان که بزرگان موسیقی ایرانی را معرفی کرده؛ تالار موسیقی‌سرا که گوشتان را به نیوشیدن موسیقی سنتی زنده میهمان می‌کند و تالار سازسازی که نحوه ساخت هر یک از سازهای ایرانی را نشان می‌دهد. این موزه جایزه بهترین موزه خصوصی ایران را از ایکوم دریافت کرده است. محل قبلی موزه در منطقه زیبای جلفا بود اما بعد از تعطیلی‌های کرونایی نقل مکان کرده و به چهارباغ عباسی و در محوطه کاخ هشت بهشت رفته است. واقعاً دیدن این موزه هم فال است و هم تماشا.
موزه آستان قدس رضوی
از اسمش هم پیداست که این موزه در چه شهر و مکانی است. موزه آستان قدس از سال ۱۳۱۶ شروع به کار کرد و در مکان فعلی مزار شیخ بهایی بود. اما سال 1324 مکان جدیدی مخصوص موزه تأسیس و اشیا به آنجا منتقل شدند. موزه آستان قدس بیشتر جنبه تخصصی دارد و اغلب آثاری که در آن به نمایش درآمده ارتباطی با آستان قدس دارد.عمده این آثار از حرم‌های متبرکه قبلی، هدایای هنری، صنعتی و ورزشی وقفی، سلاح‌ها، مجموعه‌های اهدایی سکه‌ها و اسکناس‌ها و تمبرهاست.
موزه آذربایجان تبریز
بعد از موزه ملی در تهران، این موزه بزرگترین موزه باستان‌شناسی ایران است. این موزه هم توسط آندره گدار طراحی شده است و در سال ۱۳۴۱ افتتاح شد. البته نمایش سکه‌های کشف‌شده در تبریز سابقه‌ای بیش از این دارد و به سال‌های ۱۳۰۶ و ۱۳۰۷ برمی‌گردد. در نتیجه تلاش‌های فرهنگ‌دوستان تبریزی، این شهر اولین‌ها، سال ۱۳۳۷ برای تأسیس موزه تبریز اقدام شد و چهار سال بعد به بهره‌برداری رسید. این موزه شامل سه بخش پیش از تاریخی، تاریخی و پسااسلامی است و یادگارهای ارزشمندی از این دوران را در معرض نمایش گذاشته است.