خانه کرد بزرگ‌ترین موزه‌مردم شناسی اقوام‌کرد در ایران و جهان
سعیده احسانی راد / شهر سنندج که به بهشت کوچک غرب کشور معروف است به عنوان بیست و سومین شهر بزرگ ایران جاذبه‌های طبیعی و تاریخی زیادی دارد و عمارت‌های قدیمی از مهم‌ترین جاذبه‌های تاریخی آن است.از جمله بناهای تاریخی سنندج که نماد فرهنگ، هنر و هویت مردم کُرد محسوب می‌شود، عمارت آصف است که خانه کُرد نامیده می‌شود. ابراهیم هاشمی رئیس گروه موزه‌های استان کردستان در گفت‌و‌گو با خبرنگار «ایران» از رایگان شدن بازدید موزه‌های کردستان از جمله موزه مردم شناسی خانه کُرد، موزه باستان شناسی عمارت خسروآباد و موزه دارالاحسان سنندج در روز سنندج خبر داد و گفت: در این روز در کنار بازدید رایگان، برنامه دف‌نوازی و مولودی‌خوانی در عمارت آصف و نمایشگاه صنایع دستی از توانمندی‌های زنان سرپرست خانوار برگزار می‌شود. وی خانه کُرد را بزرگ‌ترین موزه مردم شناسی اقوام کُرد در ایران و جهان دانست و گفت: در اذهان عمومی به غلط جا افتاده که اینجا خانه کُرد است، در حالی که فاز اول مجموعه بزرگ خانه کُرد محسوب می‌شود؛ قرار بر این بود فازهای بعدی مثل عمارت مشیر، شجاع لشکر و زمین خالی بین این دو عمارت و عمارت ساعد سلطان به موزه باستان شناسی، خط و اسناد کتب خطی و قدیمی و موزه هنرهای سنتی تبدیل شود و نقش پژوهش قومی شناسی قوم کُرد در کل دنیا را داشته باشد که فعلاً فاز اول این مجموعه به عنوان موزه مردم شناسی آماده شده است.
رئیس گروه موزه‌های استان کردستان درباره چگونگی ساخت خانه کُرد و اتفاقاتی که بر آن گذشته گفت: نامگذاری این مکان به نام عمارت آصف یا موزه مردم شناسی برمی گردد به خانواده آصف که قبلاً اینجا زندگی می‌کردند. این خانواده در زمان قاجار نیابت والی حکومت کردستان را داشتند و با داشتن 450 هزار آبادی از ملاکان بزرگ کردستان محسوب می‌شدند. سران قاجار خودشان را در جایگاه حضرت سلیمان نبی می‌دانستند و به وزرایشان القابی مثل آصف می‌دادند.
ساخت خانه کُرد در سه دوره تاریخی
هاشمی درباره قسمت‌های مختلف این عمارت گفت: زیربنای مجموعه عمارت آصف 4هزار متر است و در سه دوره تاریخی ساخته شده است. قدیمی‌ترین قسمت مجموعه ضلع شمالی بوده که مربوط به اواخر دوره صفویه با قدمت 360 سال و متعلق به خانواده معتمد هاشمی بوده که خانواده آصف در دوره قاجار این قسمت را می‌خرد.
ضلع غربی مجموعه به همراه نمای شرقی در دوره قاجار ساخته شده است. ضلع غربی دفتر فرمانداری (دفتر آقای آصف) بوده، چون در آن زمان تفکر میهمانخانه یا هتل نبود میهمان‌هایی که از مرکز حکومت می‌آمدند در ضلع شرقی اسکان داده می‌شدند که دو سوئیت و یک میهمانخانه دارد.
ضلع شرقی مربوط به دوران پهلوی است. سال‌های 1311 تا 1316 طی خیابان‌کشی که در سنندج صورت گرفت، مجموعه تعریض شد.
عمارت آصف چهار حیاط دارد: بیرونی، اصلی، خانوادگی، مطبخ یا آشپزخانه و حیاط خدمه. تنها جایی که تغییر پیدا کرده حیاط خدمه است. وقتی بنا به تملک میراث درآمد حیاط خراب شد و با لحاظ معماری سنتی و تغییر کاربری، نگارخانه، سرویس بهداشتی و محل نمایش‌های فصلی ایجاد شد. سردر عمارت هم متأثر از سبک باروک اروپا بوده و آجرکاری است. دولت صفویه به سنندج، به عنوان مرکز ایالت کردستان در آن زمان، توجه ویژه‌ای داشت و همین موضوع باعث شد تا هنرمندان و معماران برجسته اصفهانی در این شهر حضور پیدا کنند؛ در این دوره بناهای بسیاری همچون عمارت‌های اعیانی با ستون‌های مرمر سفید، مسجدها و حمام‌های زیبایی، با پیروی از این سبک معماری در سنندج ساخته شد. به همین منظور معماری بنای خانه کُرد بومی کردستان نیست. خانه کُرد به‌صورت نورگیر و با سقفی دوجداره طراحی شده است تا گرمای خانه را در زمستان‌های سرد حفظ کند. در معماری این خانه از تزئیناتی همچون ارسی، گچ‌بری، مقرنس‌کاری و گره‌چینی استفاده شده است. آهک‌بری یا ساروج‌بری یکی دیگر از تزئینات به کار رفته در عمارت آصف وزیری است که به‌دلیل مقاومت ساروج در برابر رطوبت، در حمام خانه دیده می‌شود. هاشمی در این باره توضیح داد: شیوه معماری عمارت، بومی کردستان نیست و تحت تأثیر سبک اصفهان است. آب، از یک رشته قنات از دامنه‌های کوه آبیدر با لوله‌های سفالی به طول 8 کیلومتر داخل آب انبار مرکزی عمارت و بعد وارد 4 حیاط آن می‌شود.در کنار مجموعه یک حمام به سبک ایرانی وجود دارد. تا سال 1376 عمارت در اختیار وارثین اصلی خانواده آصف بود، بعد به تملک سازمان میراث فرهنگی درآمد و بعد از 2 سال ثبت ملی شد.
تغییر کاربری خانه کُرد به موزه مردم شناسی
رئیس گروه موزه‌های استان کردستان درباره تبدیل خانه کُرد به موزه مردم شناسی اظهارداشت: سال 78 تا 82 در یک دوره 4 ساله خانه کُرد مرمت و بعد از تغییر کاربری به موزه مردم‌شناسی تبدیل شد. چیدمان داخل عمارت آصف بعد از تغییر کاربری و جانمایی اشیا و وسایل، بازنمود فرهنگ مناطق مختلف کردنشین با تکیه بر جغرافیای فرهنگی کردستان - نه جغرافیای سیاسی - است.
در یکی از اتاق‌ها آثار نازک کاری زنده یاد «علی اکبر بهزادیان» نازک کار چیره دست سنندجی وجود دارد که در قالب ۱۳۰ قطعە در معرض دید عموم قرار گرفته است. در اتاق دیگری سردیس‌های نام آوران، مشاهیر و بزرگان کُرد و ایران زمین را می‌توان دید که ساخته دست «هادی ضیاءالدینی» هنرمند مجسمه ساز مشهور سنندجی است. در این قسمت سردیس‌های امان‌الله خان اردلان (والی کردستان)، صلاح‌الدین ایوبی(فرمانده کُرد)، شیخ شهاب‌الدین سهروردی(شاعر و فیلسوف)، مولوی کُرد(شاعر)، ملاحسن حزین (خطاط)، میرزا محمدرضا کلهر(خوشنویس)، مظهر خالقی(موسیقیدان) و برخی دیگر از مفاخر و مشاهیر برجسته را می‌توان مشاهده کرد.
غرفه‌های مشاغل مردم کردستان
غرفه‌های متعددی به مشاغل و کار و پیشه‌های مردم مناطق کردنشین از جمله آهنگری، مسگری، خراطی، نجاری، چاقوتیزکنی، جولایی، شکار، ماهیگیری، کشاورزی و دامداری اختصاص یافته و وسایل و ابزارآلات قدیمی نیز در آنها دیده می‌شود.
اتاق پوشاک و نمونه‌هایی از پوشش کُردهای سراسر دنیا
بخش پوشاک از قسمت‌های جذاب خانه کُرد است که در آن لباس مردان و زنان تمام مناطق کردنشین از جمله استان‌های کردستان، کرمانشاه، ایلام، مناطق کردنشین آذربایجان غربی، خراسان و کشورهای ترکیه، سوریه و عراق، از گذشته تا امروز دیده می‌شود.
چطور به خانه کُرد برویم؟
عمارت آصف یا همان خانه کُرد در ضلع شمالی خیابان امام(ره) سنندج، در بافت قدیمی محله سرتپوله و مجاورت بناهایی همچون دژ سنه (قلعه سنندج)، مسجد جامع، عمارت ملالطف‌الله شیخ‌الاسلام و مشیر دیوان قرار گرفته است. خیابان‌های اطراف معمولاً یک طرفه‌اند اما محدودیت طرح ترافیک وجود ندارد. از این خانه یا موزه تا میدان انقلاب که بازار قدیمی سنندج در اطراف آن قرار گرفته راهی نیست. می‌توان بعد از بازدید از خانه کرد و صرف یک نوشیدنی در چایخانه سنتی آن سری به مسجد دارالاحسان (مسجد جامع سنندج) زد و پس از آن به بازار قدیمی سنندج رفت.
