تجاری‌سازی فناوری عبارتی ساده با مفهومی عمیق
امیرحسین برنائی
فعال حوزه فناوری
اگر بخواهیم سابقه توسعه و تجاری‌سازی فناوری در ایران را بررسی کنیم، نباید به گذشته خیلی دوری رجوع کنیم. در واقع توسعه فناوری در‌ایران مفهوم تازه‌ای است که می توان گفت در حال طی کردن دوران اولیه خود است. توسعه فناوری در هیچ کشوری رخ نمی دهد مگر با توسعه علم. سابقه شروع و ورود سیستماتیک کشور به حوزه های تحقیقاتی و پژوهشی به اواخر دهه 70 شمسی باز می‌گردد که با افزایش یا ایجاد مقاطع تحصیلات تکمیلی در دانشگاه ها در دهه‌های آتی ادامه پیدا کرد. از آنجایی که تعریف فناوری، «علم کاربردی در زندگی روزمره» تعبیر می شود، لذا تا وقتی که علمی وجود نداشته باشد سرریز آن در زندگی روزمره نیز به عنوان فناوری بی معنا خواهد بود.
با‌این مقدمه نگاهی مجدد به مفهوم تجاری‌سازی فناوری بیندازیم. ابتدا بهتر است به جای عبارت تجاری‌سازی فناوری از «چرخه تجاری سازی فناوری» استفاده کنیم. به چه معنی؟ به‌این معنا که فناوران در دنیا که اکثر قریب به اتفاق آنها در قالب شرکت‌های فناوری مشغول به فعالیت هستند دائم در یک چرخه توسعه فناوری، فروش و کسب در آمد از آن و تولید فناوری‌های جدید از درآمد فناوری های قبلی به سر می‌برند.این چرخه فناوری، ثروت است که انگیزه توسعه فناوری را ایجاد می کند.
حال شرکت های نوپا و یا شرکت های زاده شده از دل دانشگاه ها در دنیا که قدرت رقابت با غول های فناوری را ندارند چگونه توان حیات در این فضا را دارند؟ شرکت های کوچک و زایشی در واقع با واگذاری فناوری خود یا فروش کل شرکت به غول های فناوری و یا کسب سرمایه از طریق توسعه استارتاپی امکان حیات را در‌این رقابت جهانی پیدا می کنند. باید در نظر داشته باشیم که امروز فناوری خود به عنوان یک محصول قابل خرید و فروش است. فناوری‌هایی که توسط گواهی‌های ثبت اختراع یا پتنت‌ها حفاظت می شوند خرید و فروش می گردند و از‌این طریق سود سرشاری را نصیب توسعه دهندگان خود می کنند.
زمان مناسب عرضه فناوری به بازار
حال سؤالی که در ذهن ما ممکن است شکل بگیرد این است که یک فناوری جدید چه موقع مناسب عرضه به بازار است و اصولاً در چه مرحله‌ای می توان به فکر تجاری سازی یک فناوری بود؟ شکل گیری یک فناوری مفهوم بسیار گسترده‌ای را شامل می شود. وسعت این مفهوم از یک کار آزمایشگاهی در یک دانشگاه یا یک ایده اولیه به طور مثال در حوزه هوش مصنوعی تا ساخت یک دستگاه صنعتی‌های تک را در بر دارد. هر یک از مثال‌های گفته شده در یک مرحله از دوران رشد فناوری خود قرار دارد و اینکه کدام مرحله مناسب عرضه عمومی یا معرفی به سرمایه گذاران است سؤالی است که همواره فناوران جوان به دنبال پاسخ آن هستند. برای پاسخ به‌این سؤال لازم است تا ما با مفهوم «سطح آمادگی یا بلوغ فناوری» یا Technology readiness level یا مختصراً TRL آشنا شویم. این مفهوم که ابتدا در دهه 70 میلادی توسط ناسا ایجاد شد، ابزاری تحلیلی است که به کمک آن میزان آمادگی فناوری برای عرضه عمومی تعیین می‌شود. بر اساس این تعریف، ما دارای 9 سطح TRL یا بلوغ فناوری هستیم.
در سطوح اولیه یا TRL1 ما با کمترین آمادگی فناوری و در واقع با ایده‌های اولیه سر و کار داریم و هر چه به سطوح بالاتر می‌رویم فناوری‌ها حالت قوام یافته‌تر و آماده‌تری را برای عرضه عمومی دارا هستند.
اگر بخواهیم سطوح را با هم مرور کنیم در سطح یک ما با یک ایده سروکار داریم که سعی می کنیم مبانی علمی آن را دریابیم. در سطح دو و سه تلاش می کنیم که تحقیقات علمی را به سمت مدل های علمی و آزمایش‌های کاربردی سوق دهیم. سطح چهارم تلاش حول ساخت نمونه آزمایشگاهی است و در سطوح بالاتر به دنبال تطبیق و بهینه سازی مدل های اولیه با شرایط واقعی پیرامون هستیم. در نهایت در سطوح 8 و 9 که بالاترین سطوح هستند تولیدات منطبق با شرایط واقعی و تولید و تکرار آن در حجم بالا مد نظر است. پس یکی از موضوعات مهمی که در تجاری سازی فناوری باید در نظر داشت سطح آمادگی فناوری برای عرضه است. به طور کلی عرضه فناوری در اکثر اوقات در سطوح 4 به بالا معنا دار خواهد بود و در سطوح پایین تر به دلیل نبود اطمینان از کارکرد یک محصول سرمایه گذاران رغبت زیادی به آن نشان نمی دهند.
اهمیت ثبت اختراع در تجاری‌سازی فناوری
در کنار سطح فناوری ما باید به نوع فناوری خود نیز توجه کنیم. فناوری ها در دنیا به دو دسته فناوری های نرم و فناوری های سخت دسته بندی می شوند. قطعاً مسیر تجاری سازی یک محصول دارویی، شیمیایی و یا الکترومکانیکی که از جنس فناوری سخت هستند با یک محصول نرم افزاری یا اپلیکیشن موبایل که از جنس فناوری های نرم هستند، بسیار متفاوت است. لذا شناخت سطح و دسته فناوری لازمه طراحی مسیر تجاری سازی آن فناوری است. مورد دیگری که یک فناور باید در مسیر تجاری سازی خود در نظر داشته باشد، روش حفاظت از یک فناوری است. دارایی شرکت ها و به طور کلی دارایی به دو دسته عمده دارایی های مشهود یا ملموس و نامشهود یا غیر قابل لمس تقسیم می شود. به طور ساده دارایی ملموس از جنس دارایی نظیر زمین، کارخانه، ماشین آلات و غیره است ولی دارایی ناملموس که اتفاقاً ارزش آن در دنیای امروز به مراتب بالاتر از دارایی‌های ملموس است از جنس برند، اختراع، وبسایت، شهرت در بازار و ... است. بر اساس آخرین مطالعات، اکنون در بین شرکت های لیستS&P 500 (500 شرکت برتر بر اساس رتبه بندی موسسه استاندارد اند پورز امریکا) سبد دارایی های مشهود و نامشهود سهم از ارزش کل یک شرکت، 89 درصد دارایی های نامشهود و تنها 11 درصد دارایی های مشهود را نشان می دهد. به زبان ساده تر اگر ارزش یک شرکت 1000 میلیارد دلار باشد بیش از 890 میلیارد دلار آن ارزش برند، اختراعات ثبت شده، وبسایت، مخاطبان یا یوزرهای خود در سراسر دنیا
و ... است و شاید 110 میلیارد آن سهم ساختمان، بنا، زمین، ماشین آلات و سخت افزارهای خود است. با درک اهمیت حفاظت از فناوری، مهمترین راه برای حفاظت از یک فناوری ثبت اختراع آن فناوری است که مالکیت قطعی آن را برای آن فناور یا مخترع ایجاد خواهد کرد. باید در نظر داشت که تجاری‌سازی یک فناوری بدون ثبت مالکیت آن امری بسیار سخت، خطرناک و مخاطره آمیز است لذا ثبت اختراع و حفاظت از دارایی های فکری یکی از ارکان مهم تجاری سازی یک فناوری است.