قلعهشهر ۳۴۰ هکتاری ساسانی، روایتگر صلابت و تمدن ایران باستان
دیوار بزرگ گرگان؛ میراثی که باید جهانی شود
نادر نینوایی - گروه زیست بوم/ دیوار بزرگ گرگان با طولی نزدیک به ۲۰۰ کیلومتر، همچون رگی در پهنه سرزمین ایران جریان دارد؛ نشانهای از روزگاری که انسان، با دستان خسته اما ارادهای آهنین، کوه و دشت را به مرزهایی برای حفاظت از خانه و سرزمینش بدل میکرد. این دیوار عظیم دفاعی از سواحل دریای مازندران در گمیشان آغاز میشود و به کوههای گلیداغ در شمال شرق کلاله میرسد. روزگاری خط مرزی قدرتمندی بود برای نگهبانی از دشت حاصلخیز گرگان در برابر هجوم قبایل شمالی، همان هجومهایی که صلابت و آرامش سرزمین را به چالش میکشید. با گذر ایام، بخشهایی از این دیوار فرسوده و ناپدید شده است؛ بخشهایی در زیر خاک مدفون ماندهاند و منتظر کاوشهای باستانشناسیاند و بخشهایی نیز در سایه فعالیتهای کشاورزی و حفاریهای غیرمجاز با خطر و تهدید روبهرو هستند. دیوار بزرگ گرگان اما هنوز با تمام زخمهایش همچنان آوای بیصدای تاریخ را فریاد میزند؛ داستانی از روزگار ساسانیان، از قرن پنجم و ششم میلادی، زمانی که ایرانیان در برابر ناامنیها و تهدیدهای شمالی، پیمانی استوار بستند.
در طول این دیوار، حدود ۳۸ قلعه و سه برج نظامی قرار گرفته بود؛ قلعههایی که گواهی بر مدیریت دفاعی گسترده و سازماندهی دقیق سربازان دارند. دهها میلیون قالب آجر در کارگاههای متعدد و منظم ساخته شدهاند تا این مرز آجری را شکل دهند و به روایتی دیوار توانایی استقرار سی هزار سرباز را داشته است. در عصر ساسانی این دیوار، محافظ سرزمین بود و شاهد صلابت مردمانی که از امنیت سرزمین خود پاسداری میکردند.امروز اما دیوار بزرگ گرگان دیگر تنها حصاری دفاعی نیست؛ گنجینهای فرهنگی است که نگاه پژوهشگران و بازدیدکنندگان را به خود جلب میکند. قدمت، ساختار مهندسی و ارزش تاریخی آن، این اثر را به میراثی جاودانه تبدیل کرده است. ثبت جهانی و حفاظت از این دیوار، حکم زنده نگه داشتن قلب تاریخ این سرزمین را دارد که امری ضروری و غیرقابل چشمپوشی است.
قدمت دیوار گرگان
و مقایسه با دیوار چین
علیرضا سالاری برکویی، کارشناس باستانشناسی با تأکید بر اهمیت و قدمت دیوار تاریخی گرگان به «ایران» گفت: «برای درک بهتر قدمت و اهمیت دیوار گرگان، بد نیست آن را با دیوار چین مقایسه کنیم. دیوار باستانی چین مربوط به دوران پیش از میلاد مسیح بوده، اما اکنون آن دیوار که از خشت و چوب ساخته شده بود، تخریب شده و وجود ندارد و آنچه هست، مربوط به دیوار جدید چین است که در حدود قرن پانزدهم میلادی بنا شده است. ولی دیوار گرگان مربوط به قرن پنجم و ششم میلادی است، یعنی دیوار بزرگ گرگان هزار سال پیش از دیوار فعلی چین ساخته شده است. از نظر بزرگی، دیوار گرگان سومین دیوار بزرگ جهان است و از نظر ساختار که در اصل آجرسازه است، تنها دیوار آجرساز مهندسیشده دنیا به شمار میرود.» او افزود: «در مورد دیوار گرگان، برخی گفتهاند مربوط به زمان اسکندر مقدونی بوده و برخی دیگر آن را مربوط به دوره اشکانی دانستهاند. ولی از دهه ۱۳۸۰ به این طرف، کاوشهای باستانشناسی علمیتر شد و نمونهبرداریهای آزمایشگاهی و کربن ۱۴ انجام دادیم و در تمام مناطق مختلف دیوار، کاوش و گمانهزنی کردیم. تاریخگذاری باستانشناسی نشان داد که تمام نمونههای دیوار مربوط به اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم میلادی هستند؛ یعنی دیوار تماماً ساسانی است.
البته باید توجه داشت که در تمام کاوشها و در لایههای زیرین، نشانههایی از دورههای قبل نیز یافت شده است و در خصوص دیوار گرگان نیز زیرلایههای آن مربوط به دوره اشکانی(2200 سال) است. به هر حال در دوره اشکانی هم در این محدوده مستقر بودهاند و علت آن نیز حرکت قبایل از این سو بوده است. با این همه، باید تأکید کنم که با استناد به نمونهبرداریهای باستانشناسی و آزمایشگاهی که با همکاری تیمهای دانشگاهی اروپایی انجام دادیم و براساس آنالیز ادینبورگ، قطعاً میتوان گفت که دیوار در اواخر دوران ساسانی ساخته شده است.»
راز و رمزهای پنهان
و اهمیت گردشگری دیوار گرگان
آنچه دیوار باستانی گرگان را ارزشمند و مهم میکند، فلسفه و دلایلی است که در پس ساخت آن وجود داشته و میتواند جنبههایی از تاریخ اواخر عصر ساسانی را برای باستانشناسان و علاقهمندان به تاریخ آشکار کند.
سالاری برکویی در تشریح راز و رمزهای دیوار گرگان و ساختار دفاعی آن خاطرنشان ساخت: «در سایر نقاط دنیا هم دیوارهایی وجود دارد، اما دیوار بزرگ گرگان علاوه بر ساختار دفاعی جالب توجه، یک سیستم آبرسانی پیشرفته نیز داشته است. در زمان ساخت دیوار، پیرامون آن خندقی حفر کردهاند و دیوار نیز در راستای «گرگانرود» بنا شده است و درواقع اگر این رود نبود، دیوار در این محل ساخته نمیشد. توجه داشته باشید که منطقهای که دیوار گرگان در آن واقع شده، در مرز با همسایگان نبوده بلکه مرز آن زمان در ترکمنستان امروزی قرار داشته است.»
این باستانشناس ادامه داد: «در واقع ساسانیان به سبب وجود گرگانرود، دیوار را در این محل بنا کردهاند. در آن زمان، کانالهایی از گرگانرود به سمت دیوار کشیدهاند و از این طریق خندق پیرامون دیوار را با آب پر میکردند و ملات خشتهای دیوار را نیز با بهرهگیری از همین آب ساختهاند. در اطراف مسیر ۲۰۰ کیلومتری دیوار، در هر ۵۰ متر نیز حداقل یک کوره آجرپزی وجود داشته است.»
ضرورت ثبت جهانی
دیوار باستانی گرگان
دیوار تاریخی گرگان با توجه به قدمت بالا، برخورداری از شاخصهای ویژه و نیز اهمیت و جایگاه آن، ظرفیت ثبت جهانی را دارد.
سالاری برکویی در پاسخ به این پرسش که ثبت جهانی دیوار گرگان چه فرصتهایی برای حفاظت مؤثر از این اثر تاریخی و توسعه گردشگری ایجاد میکند، گفت: «چنانچه دیوار گرگان به ثبت جهانی برسد، میتواند زمینهساز جذب گردشگران بینالمللی باشد. امروز میبینیم بنایی نظیر گنبد قابوس پس از ثبت جهانی، گردشگران خارجی بیشتری را جذب میکند. توجه داشته باشید زمانی که یک اثر در فهرست یونسکو ثبت میشود، در کتاب و سایت یونسکو نام آن اثر درج میشود. در واقع اثر ثبتشده از سوی یونسکو بهعنوان نشانهای از یک تمدن باستانی که متعلق به تمام جهانیان است معرفی میشود و این امر اعتبار اثر را در نگاه گردشگران دوچندان میکند.»
وی افزود: «برای ثبت در فهرست آثار یونسکو، یک اثر باید چند شاخصه مهم داشته باشد؛ ارتباط با یک دوره تاریخی خاص، معماری جالب توجه و مواردی از این دست باعث میشود یک اثر جزو گزینههای ثبت جهانی قرار گیرد. دیوار گرگان این شاخصها را دارد. این دیوار حدود ۱۴۰۰ سال قدمت دارد. در واقع، این اثر یک قلعهشهر بزرگ ۳۴۰ هکتاری است که وجود قلعه، خانههای مسکونی، بازار و دیگر ساختارها، همه نشاندهنده کاربری آموزشی، نظامی و مسکونی این قلعهشهر است. از سوی دیگر، ارتفاع قلعه حدود ۷ تا ۸ متر است، ارگ مرکزی آن کاملاً سالم باقی مانده و خندق آن مشخص است. چندین قلعه دیگر نیز در این محدوده وجود دارد و همه اینها ظرفیتهای ثبت جهانی دیوار گرگان و قلعهشهر پیرامون آن را نشان میدهد.»
این باستانشناس در خصوص ابعاد دیوار گفت: «طول دیوار حدود ۲۰۰ کیلومتر است و گمانهزنیها نشان میدهد که در زمان ساخت، ارتفاع دیوارها بین ۱۰ تا ۱۵ متر بوده که بخش بالایی آن تخریب شده است. در یکی از کاوشهای باستانشناسی، بخشی از دیوار با ارتفاع ۷ متر پیدا شد. دیوار کاملاً آجرساز است و آجرهای آن ۴۰ در ۴۰ سانتیمتر با ضخامت ۱۰ سانتیمتر و وزن حدود ۲۵ کیلوگرم هستند. عرض دیوار حدود ۲ متر و ۲۰ سانتیمتر است و هم تأسیسات آبرسانی و هم دفاعی دارد. سیستم آبرسانی این محوطه هم بسیار پیشرفته بوده، وقتی در فصل تابستان میزان بارش کم بود، از آب ذخیرهشده استفاده میشد و این آب از طریق کانالها به محوطه داخلی منتقل میشد.»
نیاز به مشارکت مردمی
برای حفاظت مؤثر از دیوار
حفاظت مؤثر از دیوار باستانی گرگان در برابر تهدیدهایی نظیر حفاری غیرمجاز، کشاورزی بیضابطه و سایر مخاطرات، نیازمند مشارکت مردم و مسئولان است.
سالاری برکویی در این خصوص گفت: «برای حفاظت از دیوار بزرگ گرگان نیازمند حمایت مردم و مسئولان هستیم. مردم میتوانند در بخش کمکهای مالی مشارکت کنند، اما آنچه برای ما اهمیت بیشتری دارد، حفاظت مستقیم مردم از دیوار است. اگر کسی دیوار را تخریب میکند، باید آن را به میراث فرهنگی و یگانهای شهرستان گزارش دهند تا مانع شویم. مسأله این است که کشاورزی و سکونت در اطراف دیوار وجود دارد و حفاظت کامل دشوار است. متأسفانه برخی کشاورزان، بهطور ناخواسته و برای افزایش بهرهوری زمین کشاورزی، شخمهای عمیق میزنند که به دیوار آسیب میرساند.»
این باستانشناس در پایان گفت: «با وجود ثبت ملی دیوار، حریم مصوب هنوز کامل نیست و نقشه جامع آن وجود ندارد. ما از دیوار محافظت میکنیم، اما قوانین نمیتوانند بهطور کامل زمینهای تحت مالکیت مردم را کنترل کند. جلوی ساخت و ساز گرفته شده است، اما در خصوص شخم زمین، مردم نیاز به شخم زدن زمینهای کشاورزی دارند و چند هزار متر مربع زمین در این محدوده وجود دارد. واقعیت این است که شمال استان گلستان و یک سوم استان در محدوده پیرامون دیوار است و به همین سبب همکاری بیشتر مردم برای حفاظت از دیوار گرگان ضروری است.»
گفتنی است در روزهای اخیر معاون میراثفرهنگی کشور با توجه به اهمیت تاریخی و ارزش جهانی دیوار گرگان، خبر داده که ثبت جهانی آن بهصورت جدی در دستور کار قرار دارد و با توجه به روند مطلوب کاوشها، ابراز امیدواری کرده که این اثر فاخر و کمنظیر در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت برسد.
