تحلیل و گفتوگو
نگاهی به کتاب تاریخ شفاهی: مبانی نظری، روششناسی نوشته فائزه توکلی
علیالله سلیمی
نویسنده و منتقد
تاریخنگاری بر شیوههای گوناگون کسبِ اطلاعات تاریخی تکیه دارد که یکی از این روشهای معمول و رایج در میان محققان، پژوهشگران و تاریخنگاران، بهرهگیری از ظرفیتهای بالقوه تاریخ شفاهی است که امروزه کاربردهای متنوع و متعددی در ثبت و ضبط و تدوین دادههای تاریخی دارد. بررسی پیشینه و موقعیت کنونی این موضوع نشان میدهد تاریخ شفاهی جدیدترین و در عین حال کهنترین شیوه تاریخنگاری است. کهنترین است، زیرا انسانها تاریخ خود را از طریق نقل و روایت اشعار و افسانهها به نسلهای بعدی انتقال دادهاند. این شیوه پس از جنگ جهانی دوم بود که با اختراع ضبط صوت تاریخ شفاهی بهعنوان یک منبع تاریخی باارزش پذیرفته شد. اساس شکلگیری تاریخ شفاهی گفتوگوی فعال آگاهانه و هدفمند میان مصاحبهکننده و مصاحبهشونده، به مثابه فردی مطلع از موضوع تاریخی، برای بازسازی و بازنمایی آن موضوع است. این کار از طریق مصاحبه صوتی یا تصویری صورت میگیرد و سپس نمایهسازی و مستندسازی شده و قابل استفاده میشود. همین رویکرد تاریخ شفاهی بر روشها و مبانی نظری عملی استوار است که در این زمینه، آثار مکتوب متعددی نوشته و منتشر شده است. یکی از این آثار، کتاب «تاریخ شفاهی: مبانی نظری، روششناسی» نوشته فائزه توکلی است که از سوی انتشارات سوره مهر منتشر شده و بر جنبههای گوناگون این موضوع اشاره و تأکید دارد. این کتاب در هفت فصل تنظیم و تدوین شده که در فصل اول، به معنا و مفهوم تاریخ شفاهی، تعریف مفهومی تاریخ شفاهی، اهمیت و ضرورت تاریخ شفاهی در تاریخ نگاری، پیشینه تاریخ شفاهی، تفاوت تاریخ شفاهی با سنت شفاهی، وجوه تمایز سنت شفاهی از تاریخ شفاهی و... اشاره و تأکید شده است.
اصول مصاحبه در تاریخ شفاهی
فصل دوم به موضوعاتی چون مصاحبه در تاریخ شفاهی، تعریف مصاحبه، مفهوم و ماهیت مصاحبه در تاریخ شفاهی، اهداف مصاحبه در تاریخ شفاهی، ماهیت مصاحبه در تاریخ شفاهی، با چه کسی مصاحبه باید کرد؟ و ریختشناسی مصاحبه اختصاص یافته و در مورد هر یک از این موضوعات به تفصیل شرح داده است.
مؤلف در فصل سوم بر نقش زبان بدن و فرازبان در مصاحبه تاریخ شفاهی، اهمیت زبان بدن در تاریخ شفاهی، علائم فرازبان، ارتباط غیرکلامی، نشانهها، روشنکنندهها، زبان بدن و فرازبان در تاریخ شفاهی و... تأکید دارد. همچنین در فصل چهارم کتاب، موضوعاتی مانند تاریخنگاری تاریخ شفاهی، تحلیل روایت، تحلیل محتوا، مراحل تحقیق کیفی محتوا، تحلیل مکالمه، روششناسی تحلیل مکالمه در تاریخ شفاهی و نقش مورخان شفاهی محور مباحث کتاب شده است. موضوعات فصل پنجم هم مباحثی مانند اعتباریابی در تاریخ شفاهی، معنا و مفهوم اعتبار و روایی، باورپذیری و اطمینانپذیری است. مبانی و استانداردهای انجمن جهانی تاریخ شفاهی، تعهد به مصاحبهشوندگان، مسئولیت در برابر عموم و حرفه، مسئولیت مؤسسات حمایتکننده و آرشیوها هم از محورهای مباحث فصل ششم کتاب شده است. در نهایت، فصل هفتم و آخر کتاب به مرور مراکز تاریخ شفاهی در ایران و جهان اختصاص یافته است.
برخی چالشهای تاریخنگاری معاصر
مؤلف در ابتدای اثر، به چالشهای پیش روی تاریخنگاری معاصر و نقش تاریخ شفاهی در این زمینه اشاره دارد و معتقد است امروزه سرعت تحولات و دگرگونیها در عرصه تمامی علوم دستخوش تغییر قرار گرفته و طی چند دهه اخیر جامعه اطلاعاتی توانسته است مدیریت، فرهنگ، تکنولوژی، آموزش، خدمات، و نهادهای قدرت را از خود متأثر کند و تاریخ معاصر را به چالش بکشاند؛ به نحوی که در جریان گسترش و انطباق علوم و افزایش گسترده اطلاعاتی موجود، بازاندیشی و تغییر روشها در حوزههای مختلف اجتنابناپذیر شده است.
در حوزه تاریخنگاری معاصر، تاریخ شفاهی از شیوههای پژوهش در این حوزه به شمار میرود، که با رویکرد جدید علمی توانسته از جایگاه ویژهای برخوردار شده و در تاریخنگاری نقشی تحولبرانگیز و تکمیلی ایفا کند. در تاریخ شفاهی، با ابزار مصاحبه، به کنکاش تحولات و رویدادها از زبان راویانی که در وقایع مستقیم و غیرمستقیم شرکت داشته یا دارند، پرداخته میشود. به بیان دیگر، تاریخ فقط در چهارچوب تاریخ شفاهی گذشته نیست. نویسنده در این کتاب بر این باور است که در تاریخنگاری رایج، مورخان با دیدگاهی ایدئولوژیک، معرفتشناسی و روششناسی خویش به واقعیتها مینگرند و از وقایع رخ داده روایتی را برداشت و نوشتاری را ترسیم میکنند.
تلاش برای رفع نواقص
اغلب مورخان با کمرنگ و پررنگ کردن وقایع، به شرح و بسط نقلی و گاه فراتر از آن، به تحلیل شخصی میپردازند. اکتفای صرف به نظریات گوناگون مورخان در حوزه تاریخنگاری معاصر نقص رایجی است که وجود دارد. تاریخ شفاهی میکوشد به رفع این نقص بپردازد و با مصاحبه و کالبدشکافی علل و عوامل مؤثر در پیدایش پدیدهها و تحولات اجتماعی، به تبیین همهجانبه دیدگاههای گوناگون دست یازد و از آسیب تکسبببینی و تکبُعدی مورخ یا راوی در امان بماند و به تکمیل و تصحیح تاریخنگاری مکتوب معاصر بپردازد. برخی به کیفیت مصاحبه و راوی و اعتبار و روایی تاریخ شفاهی خرده میگیرند. در این کتاب، در بخشی با عنوان «اعتبار و روایی تاریخ شفاهی» به این سؤال پاسخ داده شده است. در مقایسه تاریخ مکتوب با تاریخ شفاهی، نویسنده تلاش کرده چهارچوب علمی تاریخ شفاهی را، که برگرفته از روشهای کیفی تحقیق است، تبیین کند؛ روشی که بر خلاف توسعه دیدگاههای اثباتگرایانه کمّی، امروزه صاحبنظران علمی در همه رشتهها گرایش مجدد خود را به آن ابراز داشته و در کنار دیگر روشهای علمی کاربرد وسیعی یافته است. مباحث کتاب حاضر بر این نکته تأکید دارد که تاریخ شفاهی، در نقش مکمل تاریخنگاری معاصر، بسیاری از ابعاد وجودی انسان و روابط انسانی را، که با ابزار کمّی شناسایی نمیشود، در نظر میگیرد و با روش کیفی، با توجه به تجربیات انسانها، میکوشد این ابعاد را از دیدگاه افرادی که موضوع یا واقعهای را تجربه کردهاند، در نظر بگیرد. در تدوین این کتاب، نویسنده با استفاده از روش تحقیق کیفی، چهارچوبی را در تمامی مراحل کار-تدوین و نوعشناسی سؤالات، مصاحبه و مراحل آن، و تدوین و تحلیل و گفتمان- ترسیم کرده است. در ضرورت بحث تاریخ شفاهی و توسعه آن، باید گفت بیش از چند دهه از عمر تاریخ شفاهی- به شکلی که هماکنون در مراکز دانشگاهی خارج از کشور اجرا میشود- نمیگذرد. در ایران هم، برخی مراکز پژوهشی، که فهرست آن در پایان کتاب آمده است، به این حوزه پرداختهاند که شایان تقدیرند. اما اکنون در مراکز دانشگاهی جایگاه لازم خود را نیافتهاند. شاید بتوان گفت علت کمتوجهی به تاریخ شفاهی، علاوه بر تازه بودن این روش، فقدان تجربه و مهارت و باور کافی به تاریخ شفاهی است؛ زیرا فرآیند تحول و تغییر در علوم همواره تدریجی بوده و هست، و پذیرش روشهای جدید همواره با مقاومتهایی روبهرو بوده و پذیرش آنها زمانبر است. نویسنده کتاب «تاریخ شفاهی: مبانی نظری، روششناسی» با طرح مباحث گوناگون بر این نکته تأکید دارد که در حوزه تاریخ شفاهی، فقدان تجربه و مهارت لازم در این زمینه موجب میشود تا برخی به اندازه کافی بدان توجه نکنند؛ البته نه آنکه آن را قبول نداشته باشند.
ضرورت تحلیل روایتها
در شرایط حاضر، تاریخ شفاهی در مراکز پژوهشی کشور اغلب به شکل تکخاطرهگویی و خاطرهنویسی در برخی کتابهای چاپ شده جنبه روایی و داستانی پیدا کرده است. اما آنچه در تعمیق این مصاحبهها اهمیت دارد، تحلیل روایتهاست. الگوی اجرایی تاریخ شفاهی در ایران اغلب به منظور حفظ و ثبت و ضبط روایتها برای آیندگان است؛ در حالی که بیشترین تأکید در تاریخ شفاهی تحلیل و نقد است، زیرا با تحلیل و نقد است که میتوان سره و ناسره را از هم تفکیک کرد و مواجهه با اندیشه و نگرشهای مختلف است که نقد موضوعی و محتوایی تحقق یافته و وجوه مختلف پدیدهها تبیین میشود؛ از این رو تأکید میشود پژوهشگرِ تاریخ شفاهی با اشراف و آگاهی لازم به مسائل به مصاحبه و تدوین تاریخ شفاهی بپردازد و تنها وسیله ثبت و ضبط راوی نباشد؛ بلکه با طرح سؤالات کلیدی و بحثهای چالشبرانگیز برخاسته از تفکر انتقادی، بتواند به روشن شدن هر چه بیشتر موضوعات بپردازد.
نکته کلیدی که در اغلب مباحث این کتاب بر آن اشاره و تأکید شده، نگاهی است که میگوید، ضرورت پرداختن به تاریخ شفاهی فقط ثبت و ضبط روایتها برای آیندگان نیست؛ بلکه تحلیل و واکاوی تحولات و مشکلاتی است که برگرفته از عملکرد انسانهای مشارکتکننده است. به بیان دیگر، تاریخ شفاهی در تدوین تاریخ معاصر کاملاً کاربردی و ضروری است. تدوین روایت سیاستمداران و فعالان عرصه اجتماعی و اقتصادی و تحلیل روایت و گفتمان آنان در بازخوانی عملکرد دولتها و سیاستها نقش بسیار مهمی دارد. بنابراین با توجه به مباحث کتاب حاضر میتوان گفت تاریخ شفاهی میتواند با ورود به حوزههای گوناگون و نهادهای اجتماعی، به تبیین علل و عوامل تحولات گوناگون و حیاتی جامعه بپردازد، مشکلات مختلف را بازشناسی کند و پیش از آنکه چراغ راه آیندگان باشد، چراغ راه حال باشد و بتواند در تصحیح و اصلاح فرآیندها و کنشها سهیم باشد.
نگاهی به کارکردهای تاریخ شفاهی
در بخشی از کتاب بر این نکته تأکید شده که برای تدوین مجموعه حاضر، نویسنده علاوه بر تجربیات فردی در تدوین تاریخ شفاهی و حدود سیصد ساعت مصاحبه با دهها نفر از مبارزان سیاسی و اجتماعی زنِ قبل و بعد از انقلاب، به مبانی روششناختی و نظری تحقیق کیفی، مطابقت تاریخ شفاهی با تحقیق کیفی ترسیم و وجوه تمایز تاریخنگاری رایج و تاریخ شفاهی و سیر تحولات آن توضیح داده شده است. علاوه بر این، نکات قوت آن و تکنیکهای عملی و گامهای اصلی تدوین تاریخ شفاهی و مصاحبه تشریح و با اشاره به مشکلات فراروی این کار به بحث گروهی و محدودیتهای آن پرداخته شده است. در بخش دیگری از این مجموعه، با شناسایی و معرفی انواع سؤالهای مصاحبه، به انواع تکمیلی و کنکاشی سؤالها و نحوه ایجاد ارتباط مؤثر با راویان و مصاحبهشوندگان و معیارهای لازم در کیفیت یک مصاحبه و نحوه استفاده از ارتباط غیرکلامی و نحوه تحلیل و معیارهای اعتباریابی و سندیت و مسئولیت مدنی مصاحبهگر در تاریخ شفاهی اشاره شده است. در پایان به کارکردهای تاریخ شفاهی پرداخته، انواع سؤالها و مشارکت و روشهای اجرایی در پیاده ساختن مصاحبه و تدوین تبیین، و به برخی مراکز و پایگاههای تاریخ شفاهی موجود در کشورهای دیگر اشاره شده است.
تاریخ شفاهی
مبانی نظری، روششناسی
نویسنده: فائزه توکلی
انتشارات: سوره مهر
تعداد صفحات: ۱۸۲ صفحه
قیمت: 75۰۰۰ تومان
