حسین نصرالله ‌زنجانی
پژوهشگر تاریخ جنگ

تاریخ را نباید تنها در متون قدیمی یا اسناد مکتوب و رسمی به‌جا مانده از گذشته جست‌وجو کرد؛ بلکه بخشی از زنده‌ترین و تأثیرگذارترین مستندات تاریخی، روایت زنان و مردانی است که رویدادها را از نزدیک لمس کرده‌اند و در شکل‌گیری آنها سهیم بوده یا آن را مشاهده و روایت می‌کنند.
در چند دهه اخیر شیوه‌ای در پژوهش‌های تاریخی رایج شده که مبتنی بر مصاحبه‌های هدفمند با افرادی است که مستقیم در خلق رویدادهای تاریخی حضور داشته‌اند یا از نزدیک آنها را دیده‌اند یا از دیگران چیزهایی شنیده‌اند. نقطه اتکای این روش، خاطرات و روایات موجود در ذهن و ضمیر افراد است که از طریق مصاحبه دریافت و ضبط می‌شود.
از این روش پژوهش با عنوان تاریخ شفاهی یاد می‌شود. «تاریخ شفاهی» در حقیقت شیوه و فن و به عبارتی پلی است که این گنجینه‌های پنهان را از سینه افراد استخراج و به صورت صدا و پس از پیاده سازی، به صورت مکتوب و ماندگار عرضه می‌کند.
تاریخ شفاهی بخشی از تجربه‌های انسانی را ثبت می‌کند که معمولاً در اسناد رسمی دیده نمی‌شود. تجربه‌های مردم عادی، اقلیت‌ها، زنان، کارگران، و گروه‌هایی که معمولاً صدایشان شنیده نشده است. علاوه بر این اسناد رسمی خشک و بی‌روحند، اما روایت‌های شفاهی احساس، درگیری‌های ذهنی، ترس‌ها و امیدهای افراد را منتقل می‌کنند و فهم رویدادها را انسانی‌تر می‌سازند. همچنین روایت‌های شفاهی می‌توانند اشتباهات یا کاستی‌های تاریخ ‌نویسی رسمی را آشکار کنند و تصویر دقیق‌تری از رویدادها به دست دهند. تاریخ شفاهی می‌تواند به کمک پژوهش‌های میان رشته‌ای بیاید؛ در علوم اجتماعی، مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی، مطالعات فرهنگی و حافظه جمعی، تاریخ شفاهی منبعی غنی برای تحلیل تجربه زیسته و فهم ساختارهای اجتماعی است.
تاریخ شفاهی بر مصاحبه عمیق، مشاهده، فهم زمینه اجتماعی و تحلیل تجربه زیسته تکیه دارد. بر این اساس بدون شناخت مفاهیمی مانند «ساختار اجتماعی»، «کنش اجتماعی» یا «هویت»، فهم روایت ناقص می‌شود. تاریخ شفاهی به‌طور ذاتی میان‌رشته‌ای است، چون برای انجام درست آن فقط دانستن «تاریخ» کافی نیست؛ لازم است از چند حوزه علمی دیگر کمک گرفت. ماهیت این کار ترکیبی از مصاحبه، تحلیل روایت، فهم اجتماعی، زبان‌شناسی، روان‌شناسی، و مستندسازی است. پس به مهارت‌ها و نظریه‌هایی از رشته‌های مختلف نیاز دارد.
نکته حائز اهمیت درباره تاریخ شفاهی این است که با گذشت زمان نسل‌هایی که رویدادهای مهم را تجربه کرده‌اند یا با ضعف حافظه و کنار رفتن از عرصه اجتماعی مواجه می‌شوند یا از دنیا می‌روند، تاریخ شفاهی کمک می‌کند خاطرات و تجربه‌های آنها از دست نرود و بخش مهمی از حافظه جمعی جامعه حفظ شود. مصاحبه با شاهدان و شنیدن روایت‌هایشان، پلی بین نسل‌ها می‌سازد و باعث می‌شود جوان‌ترها درک بهتری از گذشته داشته باشند.
به هر حال ما در زمانه‌ای زندگی می‌کنیم که گویی جهان روی ریل سرعت قرار دارد. حجم رویدادها و تغییر و تحولات پی در پی، وقوع انقلاب‌ها و جنگ‌ها و پیشرفت‌های تکنولوژیک و تحولات اجتماعی از یک سو و حجم امکانات و ابزارهای اطلاع‌رسانی از سوی دیگر در عمل نگاه پژوهشگر تاریخ را به سمت راویانی سوق می‌دهد که در آفرینش وقایع صاحب نقش بوده‌اند. در ایران طی چند دهه گذشته اهمیت و ضرورت این مهم میان تاریخ‌سازان و تاریخ نویسان از جایگاه مهمی برخوردار شده است. در این میان نبود منابع آموزشی معتبر که حاصل واکاوی کارشناسانه و تجربیات زیسته پژوهشگران باشد از چالش‌های پیشِ روی فعالان و علاقه‌مندان تاریخ شفاهی است.
 
حاصل تجربه سه دهه
کتاب «تاریخ شفاهی؛ چیستی و چگونگی» اثر حمید قزوینی، که به تازگی از سوی انتشارات آل‌احمد منتشر شده، کتابی صرفاً تئوریک و حاصل ترجمه و برگردان تجربه دیگران نیست؛ بلکه کارنامه و دستاورد زندگی حرفه‌ای نویسنده در سه دهه‌ گذشته در این عرصه است. این اثر حاصل تجربه مستقیم مؤلف در میدان عمل است؛ از مصاحبه‌های متعدد با اقشار و صنوف مختلف و تدوین پرونده‌های روایی تا کارشناسی محتوایی و سفر به نقاط مختلف ایران و برخی کشورهای منطقه است.
کتاب نشان می‌دهد نویسنده در این سال‌ها، نه تنها به جمع‌آوری روایت‌ها مشغول بوده که نیم ‌نگاهی هم به پژوهش و آموزش تاریخ شفاهی داشته است. کتاب را می‌توان ثمره‌ همان روحیه‌ دانست که گامی برای انتقال دانش و تجربه‌ زیسته به نسل جدید است که پا در این مسیر پرچالش می‌گذارند.
به‌طور کلی وجود متون آموزشی تخصصی برای تاریخ شفاهی ضروری است، چون تاریخ شفاهی فقط «ضبط خاطرات» نیست؛ مجموعه‌ای از روش‌ها، مهارت‌ها و اصول اخلاقی است که بدون آموزش درست شاید نتیجه کار بی‌اعتبار یا حتی زیان‌بار باشد. اگر محقق نداند که چگونه سؤالات را طراحی و مصاحبه را هدایت کند، نتایج پروژه می‌تواند گمراه ‌کننده یا غیر قابل استناد شود. متون آموزشی این مهارت‌ها را منتقل می‌کنند. متون آموزشی چهارچوب‌های لازم برای حفظ اعتماد و اخلاق کار را ارائه می‌کنند. برای آنکه مصاحبه‌ها قابل استفاده در پژوهش‌های آینده باشند، باید استانداردهایی مشترک وجود داشته باشد. وجود کتاب‌ها و راهنماها باعث می‌شود پژوهشگران بی‌تجربه بتوانند ابزار لازم را یاد بگیرند، مراکز پژوهشی برنامه‌های آموزشی مشخصی طراحی کنند و این حوزه از حالت «خاطره‌نویسی ساده» به یک رشته حرفه‌ای تبدیل شود. بسیاری از دانشجویان یا علاقه‌مندان نقطه شروع مشخصی ندارند. متون آموزشی مسیر را روشن می‌کنند و مانع اتلاف وقت و منابع می‌شوند.
 
مرزهای تاریخ شفاهی 
اگر به تاریخ شفاهی به عنوان علم نوپدید و بین ‌رشته‌ای نگاه کنیم، مرزهای مشترک تاریخ شفاهی و خاطره موجب اختلاط این دو مفهوم شده است. نویسنده کتاب سعی کرده تعاریفی ساده و روشن از مفاهیم مرتبط با تاریخ شفاهی ارائه کند تا مخاطب خاص و عام بتوانند با آن‌ ارتباط برقرار ‌کنند.
نویسنده در این اثر برای اولین بار به موضوعاتی پرداخته که قبلاً کمتر به آنها توجه شده بود. موضوعاتی مانند نسبت تاریخ شفاهی و فلسفه تاریخ، نسبت واقعیت تاریخی و روایت شخصی، تعامل با جامعه شناسی تاریخی، نسبت تاریخ شفاهی با تاریخ‌نگاری انتقادی، فرم و تعادل اثر، نسبت تاریخ شفاهی و هنر، پیش نیاز مصاحبه درباره تاریخ اندیشه، آینده تاریخ شفاهی، انتخاب موضوع، چگونگی ایجاد پرسش، زبان بدن و اهمیت آن، اهمیت حافظه دیداری و شنیداری، رابطه زمانه و تاریخ شفاهی، تدوین متن و نقطه آغاز آن، اهمیت حفظ ادبیات و لحن راوی، نسبت عکس و تاریخ شفاهی، نحوه استفاده از تصاویر، نسبت اسناد و تاریخ شفاهی و... .
کتاب به‌خوبی به هر دو سؤال «چیستی» (مبانی مفهومی و نظریه‌های تاریخ شفاهی) و «چگونگی» (روش‌های عملی اجرای پروژه) پاسخ می‌دهد. نویسنده در مقدمه آورده: «هدف این کتاب، تأملی در مفاهیم و مباحث نظری و آموزش گام‌به‌گام مهارت‌ها و آشنایی با چالش‌های عملی تاریخ شفاهی است. کتاب تلاش دارد با سیری اجمالی بر مبانی نظری، ابزارهای طراحی، اجرا، تحلیل و نگارش پروژه‌های تاریخ شفاهی را در اختیار خواننده قرار دهد. همچنین چالش‌ها و فرصت‌های کار در میدان را نیز آشکار سازد.»
نویسنده با پشتوانه تجاربی که به مرور زمان در خلال پروژه‌های تاریخ شفاهی کسب کرده و بارها آنها را در کارگاه‌ها و جلسات آموزشی به اشتراک گذاشته، خواننده را با چالش‌های واقعی مصاحبه تاریخ شفاهی - از انتخاب موضوع و سوژه و برقراری ارتباط و جلب اعتماد راوی تا مدیریت لحظات حساس مصاحبه و پرسش‌های کلیدی‌- و رهایی از حفره‌های احتمالی در مصاحبه آشنا می‌سازد و راهکارهایی را ارائه می‌دهد که آزموده شده‌اند. فصل نهایی کتاب به موضوع «تدوین» به عنوان آخرین مرحله تولید سند تاریخی می‌نگرد؛ فرآیندی که در آن صدا پس از پیاده‌سازی فایل صوتی به متن تبدیل می‌شود. اینجا خواننده با گونه‌های مختلف تدوین اثر آشنا می‌شود. نویسنده به خوبی ملاحظات و موانع و توجهات لازم در امر تدوین یافته‌های تاریخ شفاهی را بازخوانی می‌کند و فعال تاریخ شفاهی را در جریان تبعات فرهنگی و سیاسی و اجتماعی کارش قرار می‌دهد. لذا با تأکید بر امانت‌داری و حفظ لحن و ادبیات راوی، نویسنده و تدوینگر را متوجه مسئولیت خود می‌کند. در پایان باید گفت کتاب «تاریخ شفاهی؛ چیستی و چگونگی»، اثری صرفاً آموزشی نیست؛ نوعی کارگاه عملی است. هم برای فعالان این عرصه که دانسته‌ها و یافته‌های خود را به اشتراک گذاشته و نواقص آن را در بوته نقد و بررسی بکاوند و هم برای پژوهشگران حوزه‌های تاریخ، علوم اجتماعی، هنر، فعالان تاریخ دفاع مقدس و انقلاب اسلامی، و همه کسانی که دغدغه‌ ثبت و ضبط روایت‌های شفاهی را دارند، منبعی کاربردی به شمار می‌آید. کتاب علاوه بر آنکه منبع خوبی برای تجربه‌نگاران و زندگی نامه‌نویسان در بخش‌های علمی و سیاسی و فرهنگی و اجتماعی و هنری و اقتصادی است، می‌تواند آغازی برای طرح برخی مباحث پژوهشی باشد.

روایت شاهدان تاریخ

حمید قزوینی نامش همزمان در چند حوزه مطرح است؛ روزنامه‌نگاری، تاریخ شفاهی و ادبیات مقاومت. هرچند مسیر حرفه‌ای او از تحریریه‌ها و عرصه رسانه‌ آغاز شد، اما به‌تدریج به سمت ثبت روایت‌ ناگفته‌ها و بازخوانی تجربه‌های مقاومت، بویژه در ایران و لبنان، سوق پیدا کرد؛ مسیری که اخیراً منجر به انتشار کتاب «تاریخ شفاهی؛ چیستی و چگونگی» از سوی انتشارات آل‌احمد شده است. او دانش‌آموخته رشته ارتباطات است که سال‌ها در حوزه‌های فرهنگ و سیاست فعال بوده و در کنار فعالیت رسانه‌ای، به‌عنوان سخنگوی مجمع نیروهای خط امام نیز نقش‌آفرین است. ارتباط نزدیک قزوینی با فضای مقاومت، زمینه همکاری‌اش را با گروه‌های مقاومت و مسئولیت در مؤسسات وابسته به امام موسی صدر فراهم کرده؛ تجربه‌ای که به‌طور مستقیم در سوژه‌ها و رویکرد آثارش نمود داشته است. در میان کتاب‌های قزوینی، «میریام» به خاطرات ربابه صدر می‌پردازد و روایت‌گر تجربه زیسته مقاومت و نسبت آن با انسان معاصر است؛ متنی که میان گزارش، روایت تاریخی و ادبیات، مرزهای روشنی نمی‌گذارد. «حدیث روزگار» روایتگر خاطرات حجت‌الاسلام سیدهادی خسروشاهی، از چهره‌های اثرگذار علمی و سیاسی معاصر است و «یاران موافق» به خاطرات آیت‌الله سید مرتضی مستجابی از علمای اصفهان می‌پردازد. کتاب «من و آقا موسی» نیز خاطرات آیت‌الله عبدالجلیل جلیلی از دوستان جوانی امام موسی صدر را پیش روی مخاطب می‌گذارد؛ هرسه کتاب درباره خاطرات راویان آنها از امام موسی صدر است.

تاریخ شفاهی
 مبانی نظری، روش‌شناسی

 نویسنده: فائزه توکلی
 انتشارات: سوره مهر
 تعداد صفحات: ۱۸۲ صفحه
 قیمت: 75۰۰۰ تومان