دکتر عبداله بیچرانلو
عضو هیأت‌علمی گروه علوم ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران

پلتفرمی‌شدن در سال‌های اخیر، ماهیت مطالعه را به‌طور بنیادین دگرگون کرده و اشکال متنوع کتاب دیجیتال، معنای سنتی کتاب و شیوه‌های خواندن را تغییر داده‌اند. در ایران، الگوی غالب ارتباطات اجتماعی همواره بر پایه ارتباطات شفاهی و شنیداری شکل گرفته است؛ از این‌رو می‌توان جامعه ایران را جامعه‌ای عمدتاً شفاهی دانست. رسانه‌های چاپی تنها در مقطعی کوتاه و در میان بخش محدودی از جامعه توانستند به رسانه غالب تبدیل شوند، چراکه عرضه و تقاضای آنها در ایران همواره محدود بوده است. با گسترش رادیو، تلویزیون و سینما، نه‌تنها این وضعیت تغییر نکرد، بلکه فرهنگ شفاهی حتی تقویت نیز شد. امروزه پلتفرمی‌شدن رسانه‌ها، این گرایش را تشدید کرده و به بازتولید و تقویت فرهنگ شفاهی انجامیده است.
پلتفرمی‌شدن نقش مهمی در شکل‌گیری ذائقه فرهنگی ایرانیان ایفا می‌کند. پیش‌زمینه فرهنگ شفاهی در ایران سبب شده است که گرایش به رسانه‌های دیداری و شنیداری افزایش یابد و مطالعه نیز عمدتاً در همین بستر معنا پیدا کند. در چنین شرایطی، نسل «زد» که همزمان با اینترنت و فناوری‌های نوین رشد یافته، زمان کمتری را به مطالعه کتاب اختصاص می‌دهد و شیوه‌های متفاوتی از مواجهه با متن را تجربه می‌کند.
پادکست‌ها کتاب را شنیدنی کرده‌اند و با تغییر مواد اولیه متن، آن را برای گوش مناسب ساخته‌اند. به همین دلیل امروزه رمان‌ها و حتی کتاب‌های تخصصی، بیش از آنکه خوانده شوند، شنیده یا دیده می‌شوند. دیده‌شدن کتاب، جلب توجه عمومی، تسهیل مطالعه در فضاهایی مانند خیابان، تغییر آهنگ مطالعه، کاهش تمرکز و در عین حال عامه‌پسند شدن مطالعه، از مهم‌ترین پیامدهای پلتفرمی‌شدن هستند. در این میان، اینفلوئنسرهای کتاب نیز نقشی دوگانه دارند: از یک‌سو به ترویج کتاب‌خوانی کمک می‌کنند و از سوی دیگر، به سطحی‌شدن تجربه مطالعه دامن می‌زنند.
در مجموع، پلتفرمی‌شدن مطالعه در بستر فرهنگ شفاهی ایران، اگرچه به گسترش دسترسی و دیده‌شدن کتاب کمک کرده است، اما همزمان شیوه‌های عمیق و متمرکز خواندن را به چالش کشانده و مطالعه را میان «ترویج فرهنگی» و «سطحی‌شدن» در نوسان قرار داده است.