مریم شهبازی
گروه کتاب

برخی نویسندگان قرن بیستمی تغییرات جهانی مهمی را در عرصه‌های مختلف ادبی رقم زده‌اند، ساموئل بکت یکی از همین افراد است که افزون بر دگرگون ساختن تئاتر مدرن، با آثار متنوع خویش (نمایشنامه، رمان و شعر) تأثیری عمیق بر جریان‌های ادبی پس از خود گذاشت. این نویسنده برنده نوبل که دهه چهل شمسی، با نمایشنامه تراژیک-‌کمدی «در انتظار گودو» به کشورمان راه یافت، در کنار نمایشنامه‌نویسانی چون هنریک ایبسن، آنتوان چخوف و برتولت برشت، سهم مهمی از صحنه نمایش ایران را از آن خود ساخته است. به تازگی «خلواره/ the complete dramatic word» با ترجمه مهدی نوید، از سوی انتشارات چشمه منتشر شده است؛ مجموعه‌ای از نمایشنامه‌های رادیویی متأخر و فلسفی بکت که با لحنی ابزورد و انتزاعی به احساساتی چون تنهایی، پوچی، گذر زمان، جست‌وجوی معنا و مرگ می‌پردازد. «خلواره»، «کاسکاندو»، «کلام و موسیقی» و «چرکنویس برای رادیو ۱ و۲» آثار جای گرفته در این کتاب هستند.
 
بکت در ایران
آثار ساموئل بکت نه فقط در عرصه جهانی، بلکه در ایران نیز با اقبال زیادی روبه‌رو شده است.  «در انتظار گودو» شناخته‌شده‌ترین و از محبوب‌ترین نمایشنامه‌های بکت به شمار می‌آید. آشنایی مخاطبان ایرانی و اهالی تئاترمان با بکت در دهه چهل شمسی با ترجمه داود رشیدی از این نمایشنامه صورت گرفت، هنرمندی که با تسلط بر ادبیات نمایشی جهان و ادبیات ایران، نمایش‌‌های بومی را با استانداردهای روز جهانی پیوند زد. نشر دف، کتاب «داود رشیدی و در انتظار گودو» که نوشته مشترکی از کاظم شهبازی و ستاره خرم‌زاده است را با چنین نگاهی منتشر کرده، این کتاب به چگونگی ترجمه نمایشنامه «در انتظار گودو‌» توسط داود رشیدی و حواشی اولین اجرای آن به کارگردانی او پرداخته است.
اما تازه‌ترین اثر از آثار بکت، ترجمه‌ مهدی نوید از کتاب «the complete dramatic word» با عنوان «خلواره» است. با آنکه نمایشنامه‌های صحنه‌ای بکت، بیش از نمایشنامه‌های رادیویی‌اش شهرت یافته‌اند، اما از ویژگی‌های خاص زیبایی‌شناختی نمایشنامه‌های رادیویی او نیز نمی‌توان چشم‌پوشی کرد. بکت در آنها با خلاقیت و هنرمندی، از تلفیق عناصر و افکت‌های صوتی، موسیقی و سکوت در کنار یکدیگر بهره گرفته است. کتاب «خلواره» تحت‌تأثیر چنین نگاهی است. این اثر مجموعه‌ای از نمایشنامه‌ها و قطعات رادیویی را شامل می‌شود که بکت در آنها به زبانی موجز به بررسی مفاهیم بنیادین زندگی چون تنهایی، پوچی، گذر زمان و جست‌وجوی معنا می‌پردازد. از ویژگی‌های نمایشنامه‌های این کتاب، می‌توان به بهره‌مندی این شاعر، نویسنده و نمایشنامه‌نویس ایرلندی از دیالوگ‌های کوتاه، جملات گاه ناتمام و بریده‌ بریده، سکوت‌های معنا‌دار و البته فضاسازی صوتی اشاره کرد. این کتاب، مجموعه‌ای از پنج‌ نمایشنامه رادیویی را شامل می‌شود که در آنها چکیده‌ای از سبک و نگاه نمایشی بکت را می‌بینیم. در نمایشنامه‌های این مجموعه که همگی برای اجرای رادیویی نوشته شده‌اند بر استفاده از صدا، سکوت و حتی موسیقی تأکید شده است.
 
روایتی تمثیلی از زندگی مدرن
از ویژگی‌های برجسته «خلواره» می‌توان به روایت‌ تمثیلی از زندگی مدرن در قالب فضای بسته و تکراری، نثر مینیمالیستی با ساختار سرد و همچنین درون‌مایه‌های اگزیستانسیالیستی و ابزورد این کتاب اشاره کرد؛ خصوصیاتی که آن را به اثری خواندنی برای علاقه‌مندان فلسفه، هنر معاصر و ادبیات نمایشی تبدیل می‌کند. خلواره (قطعه‌ای برای رادیو) اولین نمایشنامه‌ این مجموعه، درباره شخصیتی به نام هنری است، مردی شکست‌خورده که در کنار ساحل با پدر مرده‌اش و سپس با همسر و دخترش وارد گفت‌وگو می‌شود. در این نمایشنامه، صدای دریا که بر آن تأکید زیادی می‌شود، منعکس‌کننده همزمان آرامش و عذاب بر شخصیت هنری است. بکت در این اثر به موضوعاتی چون تنهایی و مرگ اطرافیان می‌پردازد: «اِیدا: گمانم خسته‌اش کرده‌ای. (مکث.) زنده که بود خسته‌‌اش می‌کردی و الان هم که مرده، ‌داری خسته‌اش می‌کنی. (مکث.) می‌رسه اون روزی که آدم دیگه نتونه بات حرف بزنه. (مکث.) می‌رسه اون روزی که هیچ‌کس دیگه بات حرف نمی‌زنه، حتی غریبه‌ها. (مکث.) تو می‌مونی و صدات، جز صدای خودت هیچ صدایی توی دنیا نمی‌مونه. (مکث.) می‌شنوی چی می‌گم؟»
«کاسکاندو؛ قطعه‌ای رادیویی برای موسیقی و صدا» دومین بخش کتاب، بر تعامل میان شخصیت‌هایی با عناوین بازکننده، موسیقی و صدا تمرکز دارد. بازکننده، دنبال آن است که قصه‌ای را از طریق صدا و موسیقی کنترل کند. بکت در این متن، شکل متفاوتی از نمایشنامه‌نویسی و شخصیت‌پردازی را در برابر علاقه‌مندان قرار می‌دهد، صداهایی که می‌خواهند آغاز کنند، پیش بروند و به جایی برسند، اما هر بار متوقف می‌شوند. بکت در این نمایشنامه بر صدا متمرکز شده است؛ صداهایی که بیش از انتقال معنا، می‌کوشند تا باقی بمانند. با آنکه مضمون اغلب نوشته‌های بکت را متکی بر مفهوم انتظار و پوچی می‌دانند، اما در «کاسکاندو»، مخاطب با بکتی روبه‌رو می‌شود که بیش از مفاهیم مذکور، با وسواس زیادی به فرآیند بیان می‌پردازد:«صدا: (آهسته، نفس‌زنان.) ـــ قصه... اگه آدم بتونه تمومش کنه... می‌تونه استراحت کنه... بخوابه... قبلش نه... می‌دونم... چندتایی رو که تموم کرده‌ام... با زندگیم... به خودم گفتم... این یکی رو تموم کن... این همون قصه درسته... بعد استراحت کن...»
 
تأکید بر کلام و موسیقی
سومین بخش، نمایشنامه «کلام و موسیقی؛ قطعه‌ای برای رادیو» است که همچنان بر کلام و موسیقی به‌عنوان شخصیت‌هایی نمایشی و عناصری مهم در نمایشنامه‌نویسی و تئاتر تأکید می‌کند. بکت در این نمایشنامه، شخصیتی به نام کروک را بین کلام و موسیقی قرار می‌دهد تا از این طریق به توصیف مضمون عشق بپردازد. این نمایشنامه را تأملی بر ناتوانی زبان در بیان احساسات عمیق و قدرت موسیقی در عبور از کلمات می‌خوانند. او در این نمایشنامه نه فقط پیوندی میان نمایش و موسیقی برقرار می‌کند، بلکه نسبت این دو را به چالش می‌کشد و آنها را در وضعیتی رقابتی قرار می‌دهد. آنچه «کلام و موسیقی» را از بسیاری از برخی نمایشنامه‌های رادیویی بکت متمایز می‌کند، حذف هر گونه تلاش برای آشتی دادن این دو عنصر است. کلام و موسیقی هر دو به‌کار گرفته می‌شوند، اما هیچ‌کدام قادر نیستند به‌ تنهایی رضایت را ایجاد کنند. نمایشنامه‌های این کتاب، بخصوص نمایشنامه «کلام و موسیقی»، مخاطب را از تئاتر دیداری جدا می‌کنند و به قلمرو شنیداری می‌کشاند و شنونده به‌تدریج درمی‌یابد که فهمیدن این اثر، از راه تجربه‌ صوتی رخ می‌دهد. در چنین شرایطی سکوت‌‌‌های میان صداها به اندازه‌ خود صداها اهمیت پیدا می‌کنند. برخی منتقدان، نمایشنامه رادیویی «کلام و موسیقی» را یکی از شاخص‌ترین بیانیه‌های بکت درباره هنر می‌دانند، جایی که قرار نیست شاهد برتری یا پیروزی هیچ شکلی بر دیگری باشیم.‌
«کلام: خواهش می‌کنم! (صدای کوک کردن. بلندتر.) خواهش می‌کنم! (صدای کوک کردن به‌تدریج محو می‌شود.) دیگه چقدر این بالا توی تاریکی زندونی باشم؟ (با انزجار.) اون هم با تو! (مکث.) مضمون… (مکث.) مضمون… تن‌پروری. (مکث. تندتند پشت هم، آهسته.) تن‌پروری قوی‌ترین میل نفسانیه و به ‌واقع هیچ میلی قوی‌تر از میل به تن‌پروری نیست، در این حالت ذهن از همیشه بیشتر تأثیر می‌پذیره و به ‌واقع‌ـــ (صدای ناگهانی کوک کردن. بلند، پرتب ‌و تاب.) خواهش می‌کنم! (صدای کوک کردن به‌تدریج محو می‌شود. مانند قبل.) در این حالت ذهن از همیشه بیشتر تأثیر می‌پذیره و به ‌واقع ذهن در هیچ حالت دیگه‌ای جز این، این‌قدر تحت‌تأثیر قرار نمی‌گیره، با میل نفسانیه که ما حرکت روح رو درک می‌کنیم چه به دنبال و چه در حال گریز از لذت یا درد واقعی یا خیالی...»
بکت در نمایشنامه «چرکنویس برای رادیو۱» به ابهام‌های وجودی و نابودی صدا توجهی ویژه نشان داده و «چرکنویس برای رادیو۲» فضای تاریکی را به تصویر کشیده که در آن شخصیت انیماتور با یک خط‌کش استوانه‌ای‌ و شلاق، به شکنجه فاکس، قربانی‌ خود می‌پردازد و از او انتقام می‌گیرد. در این دو نمایش، صداها کمترند، فضا بسته است و همه‌ چیز انگار در حال تکرار است. هر شروع، شبیه شروع قبلی است و هر توقف، موقت. بکت در این دو نمایشنامه از ساختن لحظه‌های دراماتیک پرهیز می‌کند. همه‌ چیز روی یک سطح نگه داشته می‌شود؛ سطحی که خستگی، سکون و فرسایش در آن جریان دارد. همین یکنواختی، تجربه‌ای آشنا برای مخاطب است، تجربه اسارت در ذهن خود، جایی که فکرها تکرار می‌شوند و راه خروجی نیست. آخرین بخش کتاب با عنوان «حواشی و تعلیقات» به ارائه نمایی از تفکرات و ایده‌های ساموئل بکت و رد پای تفکراتش در برخی آثاری که از او به جای مانده، با ذکر مصادیق‌شان می‌پردازد. مطالعه پیوسته نمایشنامه‌هایی که در این کتاب آمده به خواننده نشان می‌دهد که نظریه‌های تئاتر مدرن چگونه از دل متن بیرون آمده‌اند.

مترجم بکت
طی سال‌های گذشته، بخش مهمی از مواجهه‌ مخاطبان ایرانی با ساموئل بکت، بیش از اجرای صحنه‌ای، از مسیر ترجمه کتاب‌های او گذشته است. دراین بین مهدی نوید با تمرکزی که بر آثار بکت داشته، نقشی مؤثر در تثبیت حضور او در زبان فارسی ایفا کرده است. نوید، پیش از کتاب «خلواره»، ترجمه رمان‌ها و نمایشنامه‌های دیگری از بکت را در دسترس علاقه‌مندان ادبیات داستانی و نمایشی قرار داده است. «ننامیدنی»، «مرسیه و کامیه»، «ملوی» و «مالون می‌میرد» از رمان‌ها و «مطرود و دو داستان دیگر» از آثار داستانی بکت به ترجمه مهدی نوید هستند؛ «در انتظار گودو»، «دست آخر»، «روزهای خوش»، «اما ابرها» و «همه افتادگان» نیز از نمایشنامه‌های بکت هستند که این مترجم به فارسی برگردانده است. اهمیت تمرکز این مترجم بر آثار بکت را می‌توان در فراهم ساختن امکانی برای خوانش یکدست آثار این نویسنده و نمایشنامه‌نویس ایرلندی دانست، چراکه از این طریق مخاطب می‌تواند با نویسنده‌ای مواجه شود که آثارش، یکصدا و با یک منطق زبانی واحد ترجمه شده‌اند.

خلواره

  نویسنده: ساموئل بکت
  ترجمه: مهدی نوید
  انتشارات: نشر چشمه
  تعداد صفحات: 110 صفحه
  قیمت: 180000 تومان