راوی طنـــــــاز زندگی زنــان
نگاهی به جهان ادبی سوفی كینسلا نویسنده رمــــانهای پرفروش كه در ۵۵ ســـــالگی درگذشــــت
راضیه خوئینی
گروه کتاب
دنیای ادبیات زنان و طنز معاصر با خاموشی سوفی كینسلا/ Sophie kinsella، نویسنده بریتانیایی و خالق شخصیت دوستداشتنی «بكی بلوموود»، چهرهای شاخص را از دست داد.
كینسلا كه با مجموعه داستانهای پرفروش «خریدباز (عاشق خرید)/ Shopaholic» توانست بیش از ۴۵ میلیون نسخه از آثارش را در سراسر جهان به فروش برساند و به یكی از چهرههای اصلی این ژانر تبدیل شود، در سن ۵۵ سالگی بر اثر سرطان مغز، از دنیا رفت. این نویسنده كه با نام واقعیاش، مادلین ویكهام نیز آثاری نوشته است، آخرین روزهای زندگیاش را همچون كتابهایش در عشقورزی به خانواده و با خوشبینی گذراند. اكنون با رفتن او، فرصتی فراهم شد تا نگاهی دقیقتر به میراث این نویسنده بیندازیم؛ میراثی كه نهتنها مجموعهای از كمدیهای رمانتیك، بلكه ابداع زبانهای نوآورانه و شخصیتپردازیهای جسورانه او برای تعریفی تازه از زن مدرن و مشكلات واقعیاش است.
بانوی شوخطبع ادبیات
در دنیایی كه ادبیات عامهپسند بیشتر با داستانهای سبك و سرگرمكننده شناخته میشود، صدایی متفاوت از میان زرق و برقهای روایتها و رمانها به گوش رسید؛ نوایی كه رنگی از تأمل و تفكر داشت؛ ولی خیلی زود خاموش شد. صدای سوفی كینسلا، نویسنده بریتانیایی كه در پس لبخندهای ملایم و موقعیتهای طنز آثارش، نگاه و اندیشه خاص خودش را داشت. كینسلا را بیشتر با رمانهایی میشناسیم كه در قفسه ژانر «ادبیات عامهپسند زنانه» (چیكلیت/ Chick Lit) جا دارند؛ ژانری كه به زندگی زنان مدرن، كار، عشق و دغدغههای روزمرهشان میپردازد. این نویسنده، ادبیات زنانه را از سطح شیرینیهای روزمره، كفشهای پاشنهبلند و مد لباسها ارتقا بخشید و به عرصه گفتوگوهای جدی درباره هویت و «زنبودگی» مدرن رساند. سوفی كینسلا، بانوی شوخطبع ادبیات بریتانیا در ظاهر برای خنداندن مردم مینوشت، اما در لایههای پنهان آثارش آینهای از زنانگی وجود دارد؛ جریانی كه میكوشد تصویر تازهای از زن مستقل امروزی در دنیای معاصر بیافریند.
دو پژوهشگر روسی، تیمبولووا د.یی و كوراكینا ن. آ با انتشار مقالهای به بررسی ویژگیهای گوناگون آثار سوفی كینسلا پرداختهاند. پژوهش حاضر، با نگاهی زبانشناختی و مفهومی، از میان شوخطبعیهای ظاهری كینسلا عبور كرده تا سیمای اندیشه او را آشكار كند؛ سیمایی كه در مرز میان سرگرمی و اندیشه، همزمان فریاد و لبخند زن امروز را به تصویر میكشد. بنابراین شاید ظاهر رمانهای او شیرین و سبك باشد، اما در عمق آثارش بازتابی از زنبودگی لمس میشود؛ رویكردی كه نه در تقابل با مردان، بلكه در پذیرش آگاهانه هویت زنانه بازتعریف میشود. در این تحلیل ادبی طی مطالعهای جدید به دنبال بررسی ویژگیهای گوناگون آثار نویسنده بریتانیایی مادلین ویكهام هستند؛ نویسندهای كه بیشتر با نام مستعار سوفی كینسلا شناخته میشود. این بررسی نشان میدهد قلم كینسلا چیزی فراتر از روایتهای شیرین روزمره است. او با نگاهی زبانشناختی و مفهومی، معنایی تازه به میان آوردها ست:«سیمای مفهومی نویسنده»؛ یعنی همان چشمانداز فكری عمیق و زبانی كه از لابهلای واژهها شكل میگیرند و نگاهش نسبت به جهان را بازتاب میدهد.
بر پایه این پژوهش، آثار كینسلا دو نظام مفهومی دارد: یكی سیمای اجتماعی و شهری زنان معاصر و دیگری، ساحت درونی و هویتی آنان كه با معنا، عشق، كار و استقلال خود در حال دست و پنجه نرم كردن است. قهرمانان او زنان ساده و خانهدار نیستند؛ او تصویرهایی از زنانی ارائه میدهد كه در جهان پستمدرن نفس میكشند؛ زنی قوی، خودآگاه، خودساخته و گاهی خسته، اما همیشه.
طنز ظریف، اعتراض خاموش
كینسلا با زبانی لطیف و مهارتی ظریف، همان دغدغههایی را مطرح میکند كه اندیشههای دهههای گذشته با شعارهای جنجالی به میدان آورده بودند؛ اما او به جای فریاد كشیدن و شعار دادن با شوخی و طنزی ظریف مینویسد. در پس این دنیای پرزرق و برق خرید، كار و عشق، چیزی از جنس تجربه و تفكر زنانه پنهان است؛ پرسشهای بیپایان از معنای زن بودن در جهان مدرن امروزی. این دو منتقد روسی بر این باورند كه انتخاب ژانر ادبی «چیكلیت» برای كینسلا، فقط انتخابی بازاری یا سرگرمكننده نیست؛ بلكه تصمیمی آگاهانه است كه نوع دیدگاه او را درباره زن و جهان بازتاب میدهد. در واقع، پشت هر دیالوگ طنز و هر موقعیت كمیك، انتقادی آرام و نرم وجود دارد؛ انتقادی به كلیشهها، با ردایی از طنز و لبخند. به همین دلیل میتوان گفت سوفی كینسلا، بیش از آنكه فقط نویسندهای پرمخاطب باشد، راوی زمانهای تازه بوده است. دو پژوهشگر روسی، معنای اصلی «سیمای مفهومی نویسنده» را بسط داده و بر پایه تحلیلی دقیق از رمانهای مختلف این نویسنده و تفسیر پدیده زن بودگی و نقش ژانر «ادبیات عامهپسند زنانه»
(Chick Lit) در كار هنری كینسلا، دو نظام مفهومی در آثار او را شناسایی كردهاند. همچنین آنان به چگونگی شیوه اندیشیدن او و تأثیرگذاری سبك نگارش فردی او بر «شكلگیری تصویر نویسنده در جهان زبانی معاصر» پرداختهاند.
با وجود مطالعات كلی درباره آثار این نویسنده بریتانیایی، بسیاری از ویژگیهای مهم آثارش كمتر مورد توجه قرار گرفتهاند. از این رو، ارزشمندترین دستاورد این مقاله، شكلگیری یك نظام مفهومی گسترده از نگاه نویسنده است كه درك عمیقتری از داستانهای كینسلا و دیدگاه كلی او نسبت به جهان ارائه میدهد. افزون بر آن، یافتههای این تحقیق میتواند در حوزههای دانشگاهی چون جامعهشناسی، زبانشناسی، نشانهشناسی و... به كار رود. هر نویسنده، دنیای ادبی خاص خود را دارد؛ جهانی كه در آن شخصیت حقیقی او از خلال زبان راوی آشكار میشود. به باور زبانشناس روسی م. یو موخین، بررسی واژگان پرتكرار در آثار نویسنده و طبقهبندی معنایی آنها امكان درك كامل نظامهای مفهومی نویسنده را فراهم میسازد. موخین معتقد است آثار هر نویسنده را میتوان همچون مجموعهای ویژه و بیمانند از «طبقات دلالتی» توصیف كرد؛ مجموعهای كه در متن بازتاب مییابد و نشاندهنده نوع برداشت نویسنده از جهان پیرامون او و ایدئولوژیهایش است. بنابراین، میتوان پژوهش تیمبولووا د.یی و كوراكینا ن. آ را «سیمای مفهومی نویسنده» نامید.
مردمحوری (Androcentrism) یكی از ویژگیهای غالب در نظام زبانی جامعه امروز است؛ آنچنان كه فعالان اجتماعی با به حاشیه رفتن زنبودگی در زبان مخالفند. دیدگاههای فمینیستی مدتهاست در عرصه ادبیات حضور دارد، اما باید یادآور شد زن بودگی خود جریانات و موجهای گوناگونی دارد. جریان سنتی، گاه در برخورد با بخش مردانه جامعه سختگیرانه عمل میكند؛ از همین رو رویكردی تازهتر و آرامتر پدید آمده كه زن بودگی جدید نام دارد. این پدیده كه موضوع بررسی در پژوهش حاضر است، نوعی پذیرش اندیشمندانه و آگاهانه از زنبودگی محسوب میشود. سوفی كینسلا با بهرهگیری از ژانر ادبیات عامهپسند زنانه (Chick Lit) مینویسد؛ ژانری كه روح اندیشههای جدید را در خود جای داده است. (ژانر چیكلیت به معنای جوجه روشن؛ ژانری از ادبیات عامهپسند است كه بر زندگی زنان، روابط عاشقانه، مسائل كاری و اجتماعی آنان متمركز است). ی.گ.رمایوا، زبانشناس بر این باور است، آثاری كه با این ژانر نوشته میشوند، تمامی چالشها و دغدغههای عصر جدید را به درستی بازتاب میدهند. در این نوع ادبیات، نویسندگان زن درباره زنان معاصر مینویسند. قهرمان چنین رمانهایی معمولاً زنی نیرومند، و خودباور است كه زنبودگی خود را میپذیرد و از آن شرمگین نیست. نكته ظریف در تحلیل آثار كینسلا، انتخاب ژانر روایتی است كه نمایانگر عمق جهانبینی و ایدئولوژی نویسنده است. از همین منظر میتوان گفت كینسلا روحیهای معترض در آثارش به نمایش میگذارد؛ زنی كه با خلق شخصیتهای جذاب در داستانهایش و با قلم خود تجربیات زن معاصر را با زبانی شیرین و اجتماعی روایت میكند.
همذاتپنداری از طریق روایت اولشخص
دو پژوهشگر روس برای بررسی و مشخص كردن سیمای مفهومی سوفی كینسلا، چند اثر او، از جمله «زندگی نهچندان ایدهآل من/ My Not So Perfect Life» (۲۰۱۷)، «آیا میتوانی راز من را نگه داری؟/ Can You Keep a Secret» (۲۰۰۳) و «شمارهات دست منه /I've Got Your Number» (۲۰۱۱) را مورد نقد و تحلیل قرار دادهاند. ویژگیهای مفهومی اصلی از طریق تحلیل دقیق این رمانها شناسایی و سپس دستهبندی شدهاند.
این مطالعه اثبات كرده پدیده روایت از سوی اولشخص، در تمامی آثار كینسلا قابل مشاهده است. این رویكرد به خواننده اجازه میدهد با شخصیت اصلی داستانها همذاتپنداری كند و در نتیجه، اثری از حضور واقعی و غوطهوری كامل در رمان ایجاد میشود. برای مثال، استفاده از پرسشهای بلاغی بهعنوان یك تكنیك نحوی در سراسر رمانهای نویسنده قابل مشاهده و پیگیری است. مانند:«آیا آن جرقه (احساس) بینمان را من ساختگی جلوه دادم؟» علاوه بر روایت اولشخص، تعامل بینفردی با خوانندگان نیز از طریق بهكارگیری شگردهای زبانی خاصی مانند كلمات مقدماتی برقرار میشود، نظیر:«و خوب گوش كن، قبل از اینكه بگویم، این كار شیك و برازنده به نظر نمیرسد، باشه؟ اما واقعاً آنقدرها هم كه به نظر میرسد، بد نیست» یا «تصور كن كه…؛» در نتیجه این رویكرد، فاصله میان نویسنده و خواننده كم میشود و شما این فرصت كوتاه را پیدا میكنید كه با قهرمان داستان و موقعیتهای بهشدت قابل لمس او، همذاتپنداری کرده و خود را در قالب شخصیت اصلی تجسم كنید.
استفاده از پرانتزها بویژه پرانتزهای طنزآمیز، در سراسر رمانها مشهود است: «(یادداشت برای خودم: در حضور دیمتر نخند. دیمتر هرگز نمیخندد. اصلاً دیمتر میتواند بخندد؟)»، «(من هیچ ایدهای ندارم؛ اصلاً نمیدانم این چه ربطی به کریسمس دارد.)». ترکیبی از طنز، شوخطبعی و بذلهگویی بر آثار ادبی کینسلا غلبه کرده است. چنین ابزارهای زبانیای بار معنایی منفی ندارند، بلکه بیشتر نوعی طنز خوشذات و دلسوزانه در برابر کنایههای آزاردهنده و تمسخرآمیز به شمار میروند.
نکته حائزاهمیت این است که سوفی کینسلا گرایش خاصی به استفاده از پرانتز نشان میدهد، اما در کتاب «شمارهات دست منه»، علاوه بر پرانتزها، شاهد پاورقیها نیز هستیم که بهطور مکرر در طول رمان ظاهر میشوند. در ابتدای کتاب، خواندن این پاورقیها ممکن است کمی آزاردهنده به نظر برسد، زیرا خواننده مدام از متن اصلی منحرف شده و مجبور است اطلاعات زیرنویس را مطالعه کند. با این حال، با پیشرفت داستان، این راهحل که کمی غیرمعمول اما نوآورانه است، دیگر باعث ناراحتی خواننده نمیشود. نکته جالب اینجاست که پاورقیها در کتاب «شمارهات دست منه» نقشی مشابه شگردهای درون پرانتز ایفا میکنند؛ زیرا آنها نیز احساسات درونی، افکار و نظرات تکمیلی شخصیت اصلی را بیان میکنند. همچنین شخصیت اصلی زن در ابتدای کتاب بیان میکند عاشق کتابهایی با پاورقی زیاد بوده است، به خاطر همین خودش زیاد از پاورقیها استفاده میکند. در نتیجه این حس به خواننده القا میشود که قهرمان داستان در حال نوشتن کتابی درباره خودش است و همین باعث نزدیکی بیشتر به شخصیت اصلی میشود، زیرا اثر غوطهوری کامل در جنبههای کاربردی پراگماتیک (مصلحتاندیشی) کتاب رخ میدهد. همچنین، این احتمال وجود دارد که سوفی کینسلا قصد داشته شکلهای مختلف زبان را آزمایش کند و نوآوری جدیدی را به رمان بیفزاید، بویژه با اولویت دادن به استفاده از پاورقیها با راهحلی جذاب و اصیل. برای همین رمان «شمارهات دست منه» دارای ۱۱۲ پاورقی است.
جلوههای بصری و زبان نوآورانه
مسأله مهم دیگر گرایش کینسلا به استفاده از ابزارهای گرافیکی متنوع در صفحات رمانهایش است. همانطور که زبانشناس، وی.پی. مسکوین اشاره میکند، این جلوههای بصری پدیدهای رایج در میان نویسندگان معاصر است، راهی برای جلب توجه خواننده و برجسته کردن یک واژه خاص که به نوبه خود، معنایی مهم دارد. کینسلا تصویرسازی در آثارش را ارجح میداند و این امر قطعاً توجه خوانندگان را جلب میکند. آثار او با ویژگیهای سبکی خاص مانند ایتالیک (کجنویسی) مشخص میشوند که به واسطه آنها بر اهمیت کلمات یا ترکیباتی خاص تأکید میکند. به طرز جالبی، این عنصر نحوی، رایجترین ویژگی میان تمام ابزارهای گرافیکی است که کینسلا به کار برده. استفاده از حروف بزرگ لاتین (Capitalization) نیز اغلب در سطرهای مختلف کتاب ظاهر میشود. همچنین میتوان فهرستبندی عبارات توسط شخصیت اصلی را مشاهده کرد. برای مثال، فرد اهدافی را تعیین میکند، رفتار کسی را تحلیل میکند و برنامه عملی آینده را طرحریزی میکند و سپس از لیستی با تمام نکات مهم استفاده میکند. به طرز کنجکاوکنندهای، برجستهسازی گرافیکی متن زمانی رخ میدهد که شخصیت اصلی در حال خواندن یک پیام یا ایمیل است. به این ترتیب، کل متن یکپارچه و یکنواخت به نظر نمیرسد، زیرا سبک و اندازه فونت تغییر میکند و این کار اصالت و ظرافت کلی متن را تقویت میکند.
یکی دیگر از ویژگیهای برجسته در نشانههای مفهومی کینسلا، حضور تعداد زیادی کلمهسازیهای مرکب (Occasionalisms) یا واژههای جدیدی است که خودش خلق کرده. بهطور کلی، باید ذکر شود که سوفی کینسلا با مهارت واحدهای واژهسازی جدیدی خلق میکند که هر بار با خلاقیت و اصالت در خور توجه خودش خیرهکننده هستند. این واژههای جدید از طریق ترکیب چند اسم یا بخشهای دیگر کلام با استفاده از خط فاصله (Hyphen) تشکیل میشوند؛ مانند: «حالت چه-چیزی-در-دنیای-ما-اشتباه-است/ «what-is-wrong-with-the-world expression »؛ یا اصطلاح «این-مسأله-شوخیبردار-نیست/ «this-is-no-joking-matter tone »؛ «کل داستان-کنارگذاشتن-لهجه-غربی-کانتری/ the whole ditching-the-West-Country-accent story»؛ «نگاه چشمهای-چرخان-انگار-دنیا-دیوانه-شده»؛ «آن حس -تو-و-من».
این نویسنده هم واژههای کوتاه و هم واژههای مرکب بلندتری میسازد که میتوانند یک سطر کامل از جمله را اشغال کنند (مانند: رازهای -رئیس-جمهور-قصد-دارد-ژاپن-را-بمباران-کند-و-فقط-ویل-اسمیت-میتواند-دنیا-را-نجات-دهد»؛ یا «جایزه «بهترین-نماینده-مسافرتی-دنیا-نه-بگذار-این-جهان-باشد». این امر نشاندهنده یک شخصیت خلاق است و به ملایمت درونی گسترده نویسنده شهادت میدهد. خلق چنین واژههای خاصی، نشانه تجاری سوفی کینسلا محسوب میشود.
بیان احساسات و نقد کلیشهها
استفاده از نداهای تعجبی (Interjections) یکی دیگر از ویژگیهای سبک این نویسنده است که در بسیاری دیگر از رمانهایش یافت میشود. شخصیتها از ابراز احساسات خود خجالت نمیکشند. نویسنده نیز معتقد است باید به تمام انواع احساسات اجازه بروز داده شود و نباید انگ زد. بنابراین، شاید برخی واژههایش چندان مؤدبانه نباشد. کینسلا از کلیشههای پیشین که ادعا میکردند زن باید خوشخلق، مؤدب و آرام باشد، فاصله میگیرد. از دیدگاه سوفی کینسلا، زن زندگیاش را آن طور که خودش صلاح میداند، به تصویر میکشد. به همین دلیل بسیاری از خوانندگان زن از این واقعیت استقبال میکنند که میتوانند با قهرمانان داستان همذاتپنداری کنند و سوفی کینسلا را واقعاً مبارز راه عدالت و برابری میدانند.
زبان روایتهای کینسلا زبانی متمایز، جذاب و فوقالعاده گیراست. شاید به همین دلیل است که تعداد بیشماری از واژگان بیگانه در صفحات کتابهای سوفی کینسلا وجود دارد. نمیتوان این واقعیت را نادیده گرفت که او دارای پیشینه تحصیلی برجستهای است و به زبانهای مختلف صحبت میکند. متداولترین زبانهایی که نویسنده به کار میبرد، لاتین و فرانسوی و همچنین آلمانی و ایتالیایی هستند. در نتیجه از تضمینهای زبانی خارجی گوناگونی در آثارش استفاده میکند که نشانه روشنی از شخصیت نویسندگی چندوجهی اوست.
اوج شهرت با خریدباز
سوفی کینسلا، نویسندهای است که نامش با خلق شخصیت طنز و معتاد به خرید زنی به نام «بکی بلوموود» در مجموعه داستانهای محبوب «خریدباز/ معتاد خرید» گره خورده است. در واقع نقطه آغاز شهرت کینسلا با انتشار اولین جلد مجموعه رمانهای «معتاد خرید/ Shopaholic» (2003) کلید خورد. اولین رمان او، با تمرکز بر بدهیهای سرسامآور و بهانهتراشیهای مضحک بکی برای خرید، به سرعت به پرفروشترین اثر تبدیل شد و با عناوینی مانند «لیست کریسمس/ Christmas Shopaholic» و «دنیای رویایی پنهان یک معتاد خرید/ The secret dream world of a shopaholic» و «اعترافات یک معتاد خرید/ Confessions of a Shopaholic» ادامه یافت. هشتمین جلد این مجموعه با عنوان «نجات از اعتیاد به خرید/Shopaholic Tackles Retail Therapy»، نشاندهنده وفاداری طولانیمدت نویسنده به این شخصیت نمادین بود. میلیونها خواننده مجذوب قهرمان سرکش این مجموعه رمان شدند که سوفی کینسلا، نویسنده پرفروش نیویورک تایمز آن را ساخته بود و رمانهایش مورد تحسین بسیاری از مفسران ادبی قرار گرفت. در این رمان «بکی بلوموود»، زن معتاد خرید محبوب آمریکایی؛ زنی جوان با قلبی بزرگ و رویاهایی بزرگتر است، اما با نقطه ضعفی کوچک. بکی یک آپارتمان فوقالعاده در مجللترین محله لندن دارد، او دوستان جذاب فراوان و کمد لباسی پر از لوازم غیرضروری دارد. اما تنها مشکلش این است که واقعاً نمیتواند از پس هزینههای سرسامآورش برآید. شغل نویسندگی او در یک مجله معمولی، نه تنها او را تا سر حد مرگ کسل میکند، بلکه درآمد زیادی هم ندارد. در نهایت بکی با نامههای دلخراشی از سوی بانک؛ نامههایی با مبالغ هنگفت بدهی که او تحمل خواندنشان را ندارد تحت تعقیب قرار میگیرد و نادیده گرفتن آنها روز به روز سختتر میشود. او سعی میکند مصرفگرایی خود را کم کند اما هیچکدام از تلاشهایش موفق نمیشود. تنها آرامش بکی این است که برای خودش چیزی بخرد... حتی شده یک چیز کوچک... ماجرا ادامه مییابد تا اینکه بالاخره داستانی پیش میآید که بکی واقعاً سرش به سنگ میخورد و داستان زندگی او اطرافیانش را متحول میکند.
نویسنده در این اثر به وجدان جمعی مصرفکننده متوسل شده است تا رمانی از زمانه ما و قهرمانی بسازد که با شرایط بیشتر زنان امروزی همخوانی دارد. نقشههای خندهدار بکی برای بازپرداخت بدهیهایش به همان اندازه که ناامیدکننده است، دوستداشتنی نیز هست. اعترافاتش درباره وضعیت بدهیهای بانکی و اموالش، بهترین الهامبخش ما هستند.
Confessions of
a Shopaholic
اعترافات یک خریدباز
نویسنده: Sophie Kinsella
سوفی کینسلا
ناشر: Dell
تعداد صفحات: ۳۶۸ صفحه
قیمت: ۱۷.۶۱ دلار

