نادر نینوایی
گروه زیست بوم 

ساخت یک مجموعه تجاری-اداری در حریم درجه دو کاخ مروارید کرج، یکی از شاخص‌ترین آثار معماری معاصر ایران، بار دیگر این بنای ثبت ملی را در کانون تهدید قرار داده است. مسئولان میراث فرهنگی از ارجاع پرونده این ساخت‌وساز غیرمجاز به دستگاه قضایی و توقف آن خبر می‌دهند، اما کارشناسان هشدار می‌دهند که این روند، خطری جدی برای تمام میراث تاریخی کشور است. آنها مدیریت پاس‌کاری شده بین نهادهای مختلف، بلاتکلیفی مالکیت و نبود اراده جدی برای ساماندهی را عامل «رهاشدگی» این اثر در دو دهه گذشته می‌دانند و تأکید می‌کنند: زندگی شهری فقط خیابان و برج نیست؛ شهر نیازمند فضاهای فرهنگی و تاریخی است.

ساخت و ساز در حریم کاخ
سیامک صحافی، دبیر انجمن تاریخ و میراث ایرانیان، درباره ساخت‌وساز در حریم کاخ مروارید به «ایران» گفت: «این بنا یک اثر نفیس ثبت ملی با عرصه و حریم مصوب از سال ۱۳۹۳ است و هرگونه ساخت‌وساز در این محدوده غیرقانونی است.» وی افزود: «با وجود شاخص بودن این اثر برای هویت فرهنگی کرج، مدیریت آن سال‌ها بین نهادهای مختلف پاس‌کاری شده و متولی اصلی (میراث فرهنگی) در عمل در حاشیه قرار گرفته است.»
این کنشگر حوزه میراث فرهنگی گفت: «هر بار که رسانه‌ها، نهادهای مدنی یا افکار عمومی به وضعیت کاخ مروارید اعتراض می‌کنند، تنها وعده‌هایی مطرح می‌شود اما راهکار عملی ارائه نمی‌شود. در ماه‌های اخیر نیز ساخت یک مجموعه بزرگ تجاری–اداری در حریم درجه دو کاخ، مسأله ساز شده است.»
او تأکید کرد: «خوشبختانه دادستان کرج، در این پرونده قاطعانه ورود کرده‌ و انتظار مردم این است که این رویکرد ادامه پیدا کند. جامعه همچنان باور دارد که دستگاه قضایی و نهادهای نظارتی حافظ منافع عمومی‌اند.»
صحافی در ادامه هشدار داد: «اگر باب ساخت‌وساز در حریم آثار تاریخی باز شود، هیچ اثر ثبت ملی در امان نخواهد بود و منظرهای تاریخی و طبیعی یکی‌یکی از بین می‌روند.»
او تأکید کرد: «اگر آثار تاریخی مرمت، بازپیرایی و حفاظت نشوند، محیط فرهنگی شهرها روز‌به‌روز کوچک‌تر می‌شود و جامعه به سمت یک زیست‌محیط کاملاً سیمانی پیش می‌رود. زندگی شهری تنها خیابان، جدول و برج نیست؛ شهر نیازمند فضاهای فرهنگی، هنری و تاریخی است.»

 ریشه‌های رهاشدگی
صحافی در پاسخ به پرسشی درباره ریشه رهاشدگی طولانی‌مدت کاخ مروارید گفت: «این بنا یک اثر مهم ملی و یک پایگاه پژوهشی معتبر معماری معاصر است، اما دلایل متعددی باعث شده که در دو دهه گذشته به حال خود رها شود.»
وی افزود: «نه رسانه‌ها به اندازه کافی به وضعیت کاخ مروارید پرداخته‌اند، نه برخی دستگاه‌ها اراده جدی برای ساماندهی نشان داده‌اند. اختلاف‌های موجود، حواشی اداری و نبود مطالبه‌گری جدی در استان البرز نیز این وضعیت را تشدید کرده است.»
صحافی با اشاره به اینکه کاخ مروارید می‌توانست با مشارکت عمومی و اجتماعی به یک مرکز مهم فرهنگی تبدیل شود، گفت: «مشارکت مؤثر تاکنون شکل نگرفته است. میراث فرهنگی باید انجمن‌ها، گروه‌های مردمی و علاقه‌مندان را وارد میدان کند.»
رئیس انجمن تاریخ و میراث ایرانیان افزود: «استاندار و دستگاه قضایی باید با قاطعیت وارد عمل شوند تا این آشفتگی و نابسامانی پایان یابد. راه اصلاح نیز افزایش مشارکت اجتماعی، آموزش عمومی و ایجاد فضا برای حضور مردم در کنار میراث فرهنگی است.»

از دست رفتن منظر فرهنگی
پیشتر طرح عبور اتوبان از حریم کاخ مروارید نیز مطرح شده بود و نگرانی‌هایی درباره این اثر تاریخی ایجاد کرد. اکنون با ساخت‌وسازهای جدید، از صحافی پرسیدیم که تا چه حد خطر از دست رفتن یکپارچگی معماری و منظر فرهنگی مجموعه وجود دارد. او در پاسخ گفت: «خطر عبور ادامه اتوبان یادگار امام (کرج) از حریم کاخ مروارید یک نمونه روشن از این تهدید بود. این مسیر می‌توانست - و همچنان می‌تواند - با روش‌های خلاقانه طوری طراحی شود که به حریم و عرصه کاخ آسیب نرساند. کاخ مروارید یک اثر مهم است و می‌تواند آورده‌های فرهنگی، اجتماعی و حتی اقتصادی قابل توجهی برای کرج و استان البرز داشته باشد. این فضا ظرفیت برگزاری برنامه‌های فرهنگی و هنری را دارد.»
صحافی تأکید کرد: «متولیان باید از این اثر ثبت ملی دفاع کنند؛ برای مثال بخشی از معبر را با پایه‌گذاری مناسب از محدوده حریم دور کنند تا بنا آسیب نبیند. وقتی به بهانه توسعه شهری، کاهش ترافیک یا ساخت معبر، به عرصه و حریم یک اثر مهم دست‌اندازی می‌شود، مسیر برای ورود سایر ساخت‌وسازهای بی‌رویه باز می‌شود.»
او گفت: «حریم کاخ مروارید هنوز بخش‌هایی بکر و دست‌نخورده دارد و می‌توان آن را به‌خوبی مدیریت کرد. البته مشکلات ترافیکی مردم مهم است، اما این مسائل نباید بهانه‌ای برای تخریب یک اثر ارزشمند و منحصربه‌فرد معماری شود. توسعه شهری باید خلاقانه و با احترام به هویت تاریخی مدیریت شود.»
وی افزود: «وقتی پای توسعه ناهمگون و ساخت‌وساز غیرمجاز به حریم آثار تاریخی باز شود، معنایش این است که اثر تاریخی دیگر ارزش ندارد و فقط ساختمان‌سازی معیار توسعه تلقی می‌شود. این روند شهروندان را از فضاهای فرهنگی دور می‌کند. مردم کرج نیازمند کتابخانه، مرکز فرهنگی، فضای تفریحی و امکان دسترسی به محیط‌های هنری هستند.» صحافی در پایان تصریح کرد: «اگر معابر شهری بدون توجه به ضوابط منظر و حریم مدیریت شوند و ساخت‌وسازهای خلاف قانون در اطراف آثار تاریخی ایجاد شود، همین اندک بناهای ارزشمند باقی‌مانده کرج نیز در معرض نابودی قرار می‌گیرند. در چنین شرایطی سرانه فرهنگی شهر روزبه‌روز کمتر می‌شود.»

دستور توقف ساخت‌وساز
نادر زینالی، مدیرکل میراث فرهنگی استان البرز، در توضیح وضعیت ساخت‌وساز انجام‌شده در حریم کاخ مروارید و اقدامات میراث فرهنگی به «ایران» گفت: «در محدوده اطراف کاخ مروارید ضوابط مشخصی وجود دارد که باید رعایت می‌شد. نامه‌ای که از سوی اینجانب به دادستانی ارسال شده نیز دقیقاً با همین هدف بود؛ چراکه ضوابط حریم درجه دو اثر باید رعایت شود و مالک موظف به تبعیت از آن است. در حال حاضر نیز با توجه به اینکه معیارهای مدنظر به شکل «صفر تا صد» رعایت نشده است، عملیات ساخت‌وساز متوقف شده و تا زمان تعیین تکلیف قانونی، ادامه کار مجاز نیست.»
وی افزود: «در سال ۱۳۹۸ شهرداری منطقه سه کرج برای یک پلاک مشخص، استعلامی ارسال کرد و در پاسخ، ضوابط مصوب سال ۱۳۹۳ مورد تأکید قرار گرفت. بر اساس این ضوابط، در حریم درجه دو کاخ مروارید، تنها سه طبقه روی پیلوت مجاز است و هرگونه ساخت اضافه خارج از این ضوابط غیرقانونی شمرده می‌شود.»
زینالی خاطرنشان کرد: «با وجود این تذکرات، کارشناسان ما در اول آبان امسال مشاهده کردند که مالک اقدام به ساخت یک طبقه اضافی کرده است که خارج از ضوابط بود. بلافاصله با مالک تماس گرفته شد و از وی خواسته شد ساخت‌وساز متوقف شود، اما توقف کامل صورت نگرفت و برای شفافیت اقدامات، پرونده به دادستانی استان ارجاع شد.»
او افزود: «دادستان کرج در ۲۴ آبان دستور توقف ادامه عملیات ساخت‌وساز را صادر کرد و پس از آن، مکاتبات رسمی با شهرداری و ملاقات حضوری با شهردار و معاون شهرسازی منطقه سه انجام شد تا بر رعایت حریم و ضوابط تأکید شود.» زینالی گفت: «بررسی‌ها نشان داد که شهرداری در حدود 5 سال قبل مجوز ساخت دو طبقه زیرزمین، دو طبقه تجاری و سه طبقه روی واحدهای تجاری را صادر کرده بود، در حالی که حداکثر ارتفاع مجاز طبق ضوابط ۱۲ متر بود. این تفاوت باعث شد ارتفاع ساختمان به حدود ۱۵ متر برسد.»
زینالی خاطرنشان کرد: «موضوع فقط مسأله عدد و ارتفاع نیست، بلکه هر متر اضافه در حریم درجه دو بر منظر و تجربه بصری کاخ مروارید اثرگذار است. رعایت ضوابط، حفاظت از هویت تاریخی و منظر بصری بنا را تضمین می‌کند.»
وی همچنین گفت: «هدف ما حفاظت از ضوابط و حریم است و این در چهارچوب همکاری با شهرداری انجام می‌شود. میراث فرهنگی همواره تعامل سازنده با دستگاه‌های اجرایی دارد تا ضوابط رعایت شود و مالک بتواند فعالیت قانونی داشته باشد.» زینالی خاطرنشان کرد: «البته به موجب قانون برنامه هفتم توسعه، وزارت میراث فرهنگی موظف به بازنگری حرایم تمامی محوطه‌های تاریخی است اما تا زمانی که بازنگری صورت نگرفته است، این ضوابطی که وجود دارد باید رعایت شود.»
وی در پاسخ به این پرسش که آیا منظور از بازنگری، کوچک‌سازی احتمالی حریم کاخ مروارید است، گفت: «خیر؛ منظور کوچک‌سازی حرایم نیست، بلکه با کمک فناوری و بررسی‌های واقعی حرایم بازنگری می‌شوند. درواقع در هنگام ثبت ملی یک اثر، برای ثبت ملی آن عددی را به شکل کلی برای عرصه و حریم اثر در نظر می‌گیرند، اما وقتی که بازنگری مجدد انجام گیرد، بازنگری حرایم بر اساس ضوابطی که از سوی وزارتخانه مصوب شده است و با استناد به بررسی‌های علمی مشخص می‌شود. درواقع بر اساس این بررسی‌ها، اگر نیاز به کوچک‌سازی حرایم باشد، کوچک می‌شوند و اگر نیاز به افزایش باشد، حریم را افزایش می‌دهیم و ملاک، استانداردهای میراث فرهنگی است.»
 
علت کند بودن روند مرمت کاخ
مدیرکل میراث فرهنگی البرز با اشاره به وضعیت مالکیت کاخ مروارید گفت: «در این خصوص یک موضوع پیچیده حقوقی مطرح است. از دولت شهید رئیسی، مصوبه‌ای در  هیأت وزیران شکل گرفت که به موجب آن بنا باید به دولت واگذار شود. اما انتقال این بنای ۱۰۴ هکتاری باید بر اساس ضوابط قانونی باشد و در قبال آن باید به مالک هم واگذاری انجام شود.»وی افزود: «موضوع مالکیت کاخ مروارید به دولت، هم در استان البرز و هم در سطح ملی در حال پیگیری است و پیش‌بینی من این است که تا قبل از عید واگذاری بنا به دولت انجام شود. مضافاً بر این، طبق قانون هر بنای میراثی که در اختیار هر دستگاه حقیقی و حقوقی باشد، آن دستگاه وظیفه حفاظت و نگهداری آن را بر عهده دارد. شأن وزارت میراث فرهنگی در حال حاضر شأن نظارتی است نه مالکیتی و صرفاً بر حفاظت از آن نظارت داریم، اما به محض واگذاری بنا به دولت و میراث فرهنگی، عملیات مرمت و بازسازی آن را به‌سرعت انجام می‌دهیم. با این همه، بودجه‌هایی را هم‌اکنون نیز در نظر گرفته‌ایم و با این بودجه‌ها، مرمت‌های اضطراری را برای جاهایی که لازم باشد انجام می‌دهیم.»
 
نیاز به رسیدگی عاجل
در ماه‌های گذشته مشاهده شده که در جوار بنای اصلی کاخ مروارید، انبوهی از اشیا نظیر میز و صندلی و سیم روی هم تلنبار شده‌اند که ظاهر کاخ را مخدوش کرده‌ بودند. از سوی دیگر، در سال‌های گذشته خبر ریزش بخشی از سقف کاخ مروارید نیز مطرح بود.
زینالی گفت: «تفاوت بین پروژه‌های خدماتی و پروژه‌های میراثی بسیار زیاد است. هرگونه اقدام در بناهای میراثی باید با طرح مرمتی باشد که به تأیید شورای فنی استان و وزارتخانه برسد و پس از احصای طرح مرمت، مرمت انجام می‌شود.ما در حال انجام این فرآیند هستیم.»
وی افزود: «اشیایی مثل داربست و برخی اشیای دیگر هم که در نزدیکی کاخ قرار گرفته است، هیچ ربطی به بنا ندارد. در این خصوص با مالک کاخ جلسه داشته‌ایم و پیگیری کرده‌ایم؛ همچنین ساماندهی و مرمت کاخ نیز حتی با خود استاندار در حال پیگیری است و ان‌شاءالله مشکل برطرف می‌شود.»