محمدمهدی سنایی دیروز سه‌شنبه ۱۸ آذرماه ۱۴۰۴ در پیامی در شبکه اجتماعی ایکس اعلام کرد که مسعود پزشکیان رئیس‌جمهوری کشورمان عصر چهارشنبه برای انجام سفری دو روزه عازم قزاقستان و سپس ترکمنستان می‌شود. به گفته او، در برنامه سفر به قزاقستان دیدارهای رسمی، امضای اسناد، برگزاری همایش تجاری و انجام اقدامات فرهنگی پیش‌بینی شده است. 
براساس اطلاعیه منتشر شده از سوی سفارت ایران در آستانه این سفر به دعوت «قاسم ژومارت توکایف»، رئیس‌جمهوری قزاقستان انجام می‌شود و رئیس‌جمهوری کشورمان، در تاریخ ۱۹ و ۲۰ آذر ۱۴۰۴ به‌منظور انجام سفر رسمی دوجانبه به جمهوری قزاقستان عزیمت خواهد کرد. در این سفر، هیأت عالی‌رتبه سیاسی و همچنین هیأتی از تجار و فعالان اقتصادی پزشکیان را همراهی خواهند کرد. 
همچنین بناست اسناد مهم همکاری دوجانبه میان دو کشور در سطوح عالی به امضا برسد. مهرماه امسال سعید خطیب‌زاده رئیس مرکز مطالعات سیاسی و بین‌الملل وزارت امور خارجه در گفت‌وگو با خبرگزاری «کازاینفورم» با بیان اینکه رئیس‌جمهوری تا پایان سال‌ جاری میلادی به قزاقستان سفرخواهد کرد، گفته بود در چهارچوب این سفر، بیش از ۲۰ سند همکاری در حوزه‌های اقتصادی، فرهنگی و کشاورزی میان دو کشور آماده امضاست. رئیس‌جمهوری همچنین در چهارچوب این سفر به ترکمنستان خواهد رفت تا علاوه بر شرکت در اجلاس «صلح و اعتماد»، دیدارهایی با مقامات میزبان و برخی رؤسای سایر کشورها داشته باشد. با از میان رفتن نظام دوقطبی، مقابله با تلاش‌های آمریکا برای منزوی کردن ایران به یکی از اهداف مهم سیاست خارجی تبدیل شد. ایران در جست‌وجوی سازوکارهایی برای مقابله با سیاست مهار آمریکا، به‌دنبال گسترش همکاری با همسایگان، دولت‌های نزدیک و کشورهای مسلمان برآمد. سقوط اتحاد شوروی و شکل‌گیری کشورهای جدید در آسیای مرکزی و قفقاز، آگاهی تازه‌ای از ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی ایران در قلب اوراسیا ایجاد کرد و ترکیبی از قدرت و موقعیت جغرافیایی را در اختیار تهران گذاشت. تأسیس جمهوری‌های آسیای مرکزی به‌عنوان همسایگان جدید ایران، در کنار چالش‌های نوین امنیتی، فرصت‌های اقتصادی و تجاری تازه‌ای نیز برای کشور فراهم کرد. 
در این چهارچوب، روابط جمهوری اسلامی ایران و جمهوری قزاقستان به‌عنوان دو بازیگر کانونی در دو منطقه غرب آسیا و آسیای مرکزی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. دو کشور در سه دهه گذشته نشان داده‌اند که توان اثرگذاری بر روندهای منطقه‌ای و بین‌المللی را دارند و از قابلیت تعریف و اجرای ابتکارهای منطقه‌ای برخوردارند.
با وجود این، پس از یک دهه مسیر صعودی روابط اقتصادی دو کشور از ۱۹۹۱ تا ۲۰۰۰، روند مبادلات تجاری متناسب با رشد کلی بازرگانی دو طرف پیش نرفت و فراز و نشیب‌های قابل‌توجهی در تجارت دوجانبه مشاهده شد.
این ناپایداری به دلیل بروز چالش‌های اقتصادی و سیاسی، از جمله تحریم‌های اعمال‌شده علیه ایران، برنامه‌های ژئوپلیتیکی ایالات متحده با هدف حذف ایران پدید آمده است. در پاسخ به این مسائل، دو کشور از سال ۲۰۱۰ رویکرد چندجانبه‌گرایانه‌ای را در دستور کار مناسبات خود قرار داده‌اند که شامل چهارچوب‌هایی نظیر توافق تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا، مشارکت در کریدور بین‌المللی حمل‌ونقل شمال-جنوب، هم‌افزایی در موافقت‌نامه ترانزیتی عشق‌آباد، مشارکت در ابتکار کمربند و جاده، توسعه کریدور ریلی شرق خزر و امضای کنوانسیون وضعیت حقوقی دریای خزر بوده است.
واقعیت آن است که اقتصاد همواره بخش جدایی‌ناپذیر مناسبات جمهوری اسلامی ایران و جمهوری قزاقستان بوده و امروز نیز در چهارچوب دو موضوع مهم تبادلات تجاری دوجانبه در سایه تجارت آزاد و روابط ترانزیتی و کریدورها در دستور کار دو طرف قرار دارد.
  
کریدورهای شرقی 
ستون فقرات رابطه ایران و قزاقستان
جمهوری قزاقستان کشوری محصور در خشکی است و برای تأمین تقاضاهای متنوع خود و عرضه نفت و گاز به بازارهای جهانی، به مسیرهای ارتباطی کوتاه و مطمئن منتهی به آب‌های آزاد نیاز دارد. موقعیت سرزمینی ایران در قلب خاورمیانه، ظرفیتی بالقوه و ارزشمند است که می‌تواند امکان‌های متنوع و گسترده‌ای در حوزه تجارت، صنعت، خدمات، افزایش درآمد ملی، انباشت سرمایه، توسعه و حتی ارتقای امنیت برای کشور فراهم سازد. در چنین چهارچوبی، تعمیق روابط ایران و قزاقستان نه تنها پاسخی به نیازهای ژئوپلیتیکی و اقتصادی دو طرف است، بلکه به تقویت پیوندهای منطقه‌ای در اوراسیا نیز کمک می‌کند.
در عین حال قزاقستان به دلیل موقعیت جغرافیایی در آسیای مرکزی و همسایگی با چین و روسیه، در مسیر کریدورهای کلیدی مانند تراسیکا، راه ابریشم چین و شاخه شرقی کریدور شمال-جنوب قرار دارد. این کشور ستون فقرات کریدور میانی راه ابریشم است؛ محموله‌ها از چین از عرض قزاقستان به بنادر آکتائو و کوریک در خزر می‌رسند و سپس به قفقاز و اروپا منتقل می‌شوند. این کریدور پس از مسدود شدن مسیر شمالی به دلیل جنگ روسیه-اوکراین، اهمیت بیشتری یافته و آستانه هدف افزایش ظرفیت آن به ۱۰ میلیون تن تا ۲۰۳۰ را دنبال می‌کند. دولت قزاقستان در فوریه ۲۰۲۳ طرح توسعه حمل‌ونقل تا ۲۰۳۰ را تصویب کرد که شامل راه‌آهن، جاده، دریا و هوا است. توکایف نیز سهم لجستیک در GDP را از ۶.۲ به 
۹درصد تا 2026 هدف‌گذاری کرده است.
برای ایران، قزاقستان در شاخه شرقی کریدور شمال-جنوب و جنوبی «کمربند و راه» مزیت دارد. روسیه، قزاقستان، ایران و ترکمنستان نقشه راه ۲۰۲5-۲۰۲4 این مسیر را امضا کرده‌اند تا ظرفیت آن به ۱۵ میلیون تن (۲۰۲۷) و ۲۰ میلیون تن (۲۰۳۰) برسد. در این راستا  قزاقستان تخفیف ۵۰ درصدی ترانزیت و خط فیبر نوری روسیه-قزاقستان-ایران را پیشنهاد داده است. یکی از مزیت‌های شاخه شرقی  کریدور شمال-جنوب نسبت به شاخه غربی زیرساخت موجود آن است. 
اگرچه که برای ایران بهره‌مندی از دو شاخه در اولویت است و ایران در این مدت تلاش کرده در زمینه توسعه خط آهن  رشت-آستارا رایزنی‌های جدی با همسایگان خود در قفقاز داشته باشد. با این حال راه‌آهن ایران-ترکمنستان-قزاقستان نه تنها شاخه شرقی را تقویت می‌کند، بلکه جایگاه ایران را در کریدور شرقی-غربی چین نیز ارتقا می‌دهد.

چشم انداز تبادلات تجاری تهران- آستانه
در حوزه تبادلات تجاری از سوی قزاقستان عمدتاً گندم، جو، گوشت و دانه کتان به ایران صادر می‌شود، در حالی که ایران کالاهای صنعتی مانند پلیمرها، مصالح ساختمانی، سبزی‌ها و میوه‌ها را به این کشور صادر می‌کند. قزاقستان یکی از  دو کشور آسیای مرکزی عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیاست و این اتحادیه در توافق‌نامه تجارت آزادی که سال 2023 با ایران امضا رسانده، متعهد شده که  تعرفه گمرکی حدود ۹۰ درصد کالاها را حذف می‌کند؛ این توافق جایگزین توافق موقت ۲۰۱۹ شده که طی سه سال تا پایان ۲۰۲۲، مبادلات را ۳۸ درصد رشد داد و به ۵۲۱ میلیون دلار رساند.
بر اساس آمار موجود، حجم تجارت دوجانبه ایران و قزاقستان در سال ۲۰۲۴ حدود ۳۴۰ میلیون دلار بوده که نسبت به سال قبل ۱۲.۳ درصد افزایش نشان می‌دهد. 
در ۹ ماهه نخست سال ۲۰۲۵ (تا آبان)، این رقم به ۲۴۹.۱ میلیون دلار رسیده که تقریباً دو برابر مدت مشابه سال قبل است و در ۷ ماهه سال ۱۴۰۴ نیز تجارت غیرنفتی دو کشور حدود ۱۵۹ میلیون دلار با ۲۷۷ هزار تن کالا گزارش شده است. دو کشور هدف‌گذاری کرده‌اند حجم تجارت را در سال ۲۰۲۵ به یک میلیارد دلار و در افق بلندمدت به سه میلیارد دلار برسانند؛ هدفی که با تمرکز بر محصولات کشاورزی مانند گندم، جو، میوه‌های گرمسیری و همچنین پلیمرها دنبال می‌شود.

یادداشت

مفاهمه استراتژیک تهران و آستانه در موضوعات کلیدی منطقه ای 

امید رحیمی
کارشناس مسائل آسیای مرکزی

سفر رئیس‌جمهوری کشورمان دکتر پزشکیان به آستانه، پایتخت قزاقستان به دعوت رسمی دولت این کشور یکی از نقاط عطف کلیدی سیاست خارجی ایران در آسیای مرکزی در طول سال‌های اخیر است. درحالی که عمده سفرهای رسمی رؤسای‌جمهوری ایران به منطقه آسیای مرکزی در حاشیه نشست‌های بین‌المللی و منطقه‌ای انجام گرفته است، ماهیت دوجانبه این سفر نشانگر موقعیت ویژه این سفر در سیاست منطقه‌ای ایران در محیط همسایگی محسوب می‌شود. اگرچه روند روابط دوجانبه تهران و آستانه در طول سه سال اخیر نسبتاً متراکم و عملگرایانه بوده است، اما مؤلفه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی نیز در این میان بسیار پررنگ هستند. این سفر با توجه به تحولات ماه‌های اخیر در ایران و آسیای مرکزی از جهات مختلفی حائز اهمیت است که می‌تواند نه‌تنها بر روابط دوجانبه، بلکه بر پویایی‌های منطقه‌ای و بین‌المللی تأثیرگذار باشد. سفر دکتر پزشکیان به آستانه و سپس عشق‌آباد در ترکمنستان در شرایطی انجام می‌گیرد که نقش و موقعیت آسیای مرکزی به طور فزاینده‌ای در سیاست جهانی در حال ارتقاست. 

مفاهمه استراتژیک در شکل دهی مناسبات با آستانه
در اکتبر 2025 نشست سران کشورهای ترک در قبله آذربایجان برگزار شد و مدت کوتاهی پس از آن نشست 1+5 روسیه و آسیای مرکزی در دوشنبه، پایتخت تاجیکستان در کنار نشست سران کشورهای مستقل مشترک المنافع برگزار گردید. مدت کوتاهی پس از آن در ابتدای ماه نوامبر دیدار سران 1+5 آمریکا و آسیای مرکزی در واشنگتن انجام گرفت که در آن توافقات مهمی به دست آمد. قبل‌تر نیز بازیگران دیگری همچون چین، هند و اتحادیه اروپا نیز رویکردهای مشابهی را نشان داده بودند. انجام این سفر رسمی به آستانه و سپس حضور رئیس‌جمهوری در اجلاس بین‌المللی صلح و اعتماد در عشق‌آباد نشان‌گر آن است که ایران حضور خود در بازی بزرگ جدید در آسیای مرکزی را با جدیت دنبال کرده و به شکل عملگرایانه‌ای به دنبال توسعه روابط با کشورهای این منطقه است که قزاقستان موقعیتی منحصر به فرد در آن ایفا می‌کند.
سفر دکتر پزشکیان درحالی انجام می‌گیرد که اوایل ماه نوامبر در حاشیه نشست 1+5 آمریکا و آسیای مرکزی به میزبانی واشنگتن، قزاقستان به اولین کشوری تبدیل شد که به طور رسمی به پیمان ابراهیم پیوست. باوجود آنکه این سفر دکتر پزشکیان پیش از این تحولات به طور رسمی و در حاشیه سفر سعید خطیب‌زاده در گفت‌و‌گو با خبرگزاری دولتی قزاقستان اعلام شده بود، رسانه‌های غربی تلاش کردند تا این سفر را مرتبط با توافق اخیر در واشنگتن نشان دهند. همچنین به‌نظر می‌رسد تلاش‌های زیادی در سطوح پیدا و پنهان برای ایجاد چالش در روابط تهران و آستانه در این بازه شکل گرفت. با این حال، انجام این بازدید طبق برنامه قبلی و به دور از حواشی ایجاد شده توسط غرب نشان داد ایران و قزاقستان به سطح بالایی از «مفاهمه استراتژیک» در موضوعات کلیدی منطقه‌ای و بین‌المللی دست یافته‌اند. در عین حال تهران با این رویکرد اثبات کرد کماکان اصلی‌ترین راهبرد خود برای رویکردهای مخرب بازیگرانی همچون رژیم صهیونیستی را در توسعه روابط دوستانه مبتنی بر اصول همسایگی با کشورهای اسلامی همچون قزاقستان می‌بیند.

گذار به  «کریدور نجات»
روابط ایران و قزاقستان به طور محسوسی متأثر از مؤلفه‌های ژئواکونومیکی نظیر ترانزیت بوده است. دو کشور توافقات مهمی در این زمینه به دست آورده و حضور و سرمایه‌گذاری قزاقستان در چابهار و تأسیس کنسولگری در بندرعباس مؤید این عملگرایی بوده است. با این حال در شرایط جدید به‌نظر می‌رسد این رویکردها فراتر از صرف تعاملات ترانزیتی دوجانبه، ماهیت فراملی یافته و به زنجیره‌های ارزش ژئواکونومیکی در سطح بین‌المللی چشم دوخته است. در سال‌جاری اولین قطار باری مستقیم از چین به ایران از مسیر قزاقستان محموله خود را به تهران رساند و به طور رسمی این کریدور فعال شد. این کریدور به‌جهت اهمیت مضاعف برای چین تحت عنوان «کریدور نجات» یا «خط نجات» شناخته می‌شود. از سوی دیگر قزاقستان در رویکردهای چندجانبه خود مسیرهای ارتباطی به ایران را نیز در کنار مسیرهای شرق به غرب، بخشی از کریدور ترانس‌خزر می‌داند. دو کشور همچنین در چهارچوب ارتقا و موقعیت جدید کریدور بین‌المللی شمال-جنوب بعد از تحریم روسیه و مسدود شدن دسترسی‌ها به اروپا دیدگاه‌های نزدیکی را به اشتراک می‌گذارند. این رویکردها می‌تواند با توجه به منابع استراتژیک قزاقستان همچون غلات، نقش و مشارکت دو کشور در زنجیره‌های ارزش بین‌المللی را ارتقا دهد.
قزاقستان پیش از این اثبات کرده یک شریک مورد اعتماد و فعال در دستورکارهای منطقه‌ای و بین‌المللی است. پیش از این قزاقستان در «مذاکرات آلماتی» در خصوص مسأله هسته‌ای ایران و نیز «روند صلح آستانه» در قبال بحران سوریه همکاری‌های نزدیکی با تهران داشت و تهران و آستانه در دوره عضویت غیردائم قزاقستان در شورای امنیت سازمان ملل متحد نیز رویکردهای مشترک و نزدیکی داشتند. در شرایط کنونی که جنوب غرب آسیا با محوریت تحولات سوریه و عراق در آستانه بحران‌های پیاپی قرار گرفته، وضعیت لبنان و غزه به‌دلیل رویکردهای آنارشیستی رژیم صهیونیستی رو به وخامت گذارده و وضعیت وخیم کشورهایی همچون افغانستان با اظهارات جدید ترامپ مبنی بر حضور مجدد آمریکا در پایگاه بگرام تشدید شده است و ادعاهای بی‌اساس امارات متحده عربی و شورای همکاری خلیج فارس در ارتباط با جزایر ایرانی به‌سطحی از تنش‌زایی رسیده است، بازیابی رویکرد میانجی‌گرانه و مؤثر آستانه می‌تواند تأثیر مهمی بر موازنه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی داشته باشد.
قزاقستان بزرگ‌ترین کشور در آسیای مرکزی است؛ بالاترین سطح اثرگذاری بین‌المللی را داشته و با تولید ناخالص ملی 288 میلیارد دلار قابلیت‌های اقتصادی بسیار قابل توجهی دارد. این کشور دومین عضو تأثیرگذار در اتحادیه اقتصادی اوراسیا است که ایران اخیراً به عضویت ناظر و یک توافق جامع تجارت آزاد با آن دست یافته است. در عین حال قزاقستان یک عضو فعال در سازمان همکاری اقتصادی (اکو) است که می‌تواند قابلیت‌های زیادی در پیشبرد ابتکارهای این سازمان داشته باشد. ایران و قزاقستان همچنین از شرکای کلیدی اقتصادی در افغانستان هستند که نقش مهمی در تأمین نیازهای استراتژیک این کشور ایفا می‌کنند.  در چنین شرایطی همگرایی بیشتر ایران و قزاقستان در حوزه اقتصادی و تجاری، بویژه در حوزه‌های کلیدی نظیر فناوری‌های نو، امنیت غذایی و انرژی می‌تواند زمینه‌ساز ثبات در سطح بین‌المللی باشد.