پیوند ذهن، زبان و جامعه
نگاهی به آثار جان سرل
مجم وعه آثار جان سرل را نباید صرفاً فهرستی از کتابهای نامرتبط، بلکه باید به مثابه یک پروژه واحد و در امتداد یک خط سیر مشخص در نظر گرفت: ارائه شرحی یکپارچه و طبیعتگرایانه از اینکه چگونه ذهن، زبان و واقعیت اجتماعی در جهان فیزیکی، آنگونه که علم توصیفش میکند، جای میگیرند. نخ تسبیح این پروژه، راهبرد فلسفی محوری سرل یعنی «طبیعتگرایی زیستشناختی» است.
افعال گفتاری: این کتاب نه فقط یکی از آثار کلاسیک فلسفه زبان، بلکه متن بنیادین کل نظام فکری سرل است. او در این اثر، ایدههای استادش جی. ال. آستین را نظاممند و نظریهای جامع درباره چگونگی استفاده از زبان برای انجام کارها ارائه کرد. این کتاب بر تمایز میان «محتوای گزارهای» یعنی آنچه گفته میشود و کاری که با گفتن آن انجام میشود (مانند وعده دادن، هشدار دادن یا دستور دادن) متمرکز است. این تمایز، ایده محوری سرل را تثبیت میکند که زبان صرفاً ابزاری برای بازنمایی واقعیت نیست، بلکه خود نوعی کنش قصدمند و قاعدهمند است. این طبقهبندی به جعبه ابزار مفهومی سرل برای تحلیل ساختار ذهن و خلق نهادهای اجتماعی تبدیل میشود. این کتاب را پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با عنوان «افعال گفتاری: جستاری در فلسفه زبان» و با ترجمه محمدعلی عبداللهی منتشر کرده است.
راز آگاهی: این کتاب به صورت مجموعهای از نقدهای موشکافانه بر دیدگاههای دیگر متفکران برجسته حوزه آگاهی تدوین شده است. سرل به تفصیل این نظریهها را نقد میکند: تقلیلگرایی عصبشناختی فرانسیس کریک؛ مادیگرایی حذفگرای دنیل دنت؛ نظریه کوانتومی راجر پنروز و«مسأله دشوار» دیوید چالمرز و گرایش او به نوعی دوگانهانگاری. سرل از خلال این نقدها، موضع «طبیعتگرایی زیستشناختی» خود را روشنتر و مستدلتر میکند: آگاهی محصول علی فرآیندهای مغزی در سطح میکرو است و خود، ویژگیای از مغز در سطح ماکرو است. از این کتاب دو ترجمه وجود دارد. اولی را نشر مرکز با ترجمه سید مصطفی حسینی و دومی را نشر آگاه با ترجمه رضا امیررحیمی منتشر کرده است.
ساخت واقعیت اجتماعی: این کتاب را میتوان شاهکار فلسفه اجتماعی سرل و نقطه اوج ایدههایی دانست که در آثار قبلیاش پرورانده بود. از مضامین این کتاب میتوان به تمایز میان واقعیتهایی که مستقل از ذهن انسان وجود دارند (کوهها، مولکولها) و واقعیتهایی که تنها به واسطه توافق انسانی پدید میآیند (پول، مالکیت، ازدواج، دولت)؛ حیث التفاتی جمعی (تبیین اینکه چگونه باورها، امیال و نیات مشترک، شالودهای را میسازند که واقعیت نهادی بر آن بنا میشود) و کارکردهای مبتنی بر منزلت. کتاب «ساخت واقعیت اجتماعی» عملاً حوزه جدیدی به نام «هستیشناسی اجتماعی» را پایهگذاری کرد. این کتاب را نشر نو با ترجمه میثم محمدامینی منتشر کرده است.
اختیار و عصبشناسی زیستی: این کتاب کم حجم اما متراکم، به دو مسأله ظاهراً نامرتبط، یعنی اختیار و قدرت سیاسی، میپردازد و آنها را ذیل چهارچوب زیستشناختی و طبیعتگرایانه سرل متحد میکند. او اختیار را به عنوان یک فرضیه عصبشناختی قابل آزمون صورتبندی میکند. سرل نظریهاش در «برساختن واقعیت اجتماعی» را برای تبیین قدرت سیاسی به کار میگیرد. قدرت سیاسی نظامی از کارکردهای مبتنی بر منزلت است که ما به طور جمعی آن را به رسمیت میشناسیم و میپذیریم. قدرت از «پایین» (پذیرش جمعی) نشأت میگیرد، حتی زمانی که از «بالا» (توسط دولت) اعمال میشود. این کتاب را نشر ققنوس با ترجمه محمد یوسفی منتشر کرده است.
حیث التفاتی: جستاری در فلسفه ذهن/ Intentionality: An Essay in the Philosophy of Mind: این کتاب نقطه عطف حیاتی سرل از فلسفه زبان به فلسفه ذهن و پلی میان کارهای اولیه و متأخر اوست. تز اصلی کتاب این است که حیث التفاتی زبان، از حیث التفاتی بنیادینتر ذهن مشتق شده است. حالات ذهنی مانند باورها، امیال و نیات، ذاتاً «درباره» یا «معطوف به» ابژهها و وضعیتهای امور در جهان هستند. سرل با استفاده از مفاهیمی چون «شرایط صدق» و «جهت انطباق»، چگونگی ارتباط ذهن با جهان را تبیین میکند. این اثر با استدلال بر اینکه برای فهم معنا باید ابتدا ذهن را فهمید، شالوده لازم را برای نقد هوش مصنوعی و دفاع از آگاهی فراهم میآورد.
کشف دوباره ذهن/ The Rediscovery of the Mind: این اثر را میتوان جدلیترین و مبارزهجویانهترین کتاب سرل دانست؛ حملهای مستقیم به پارادایمهای غالب در فلسفه ذهن و علوم شناختی قرن بیستم. سرل در این کتاب استدلال میکند آگاهی یک پدیده واقعی، اول شخص و کیفی است که نمیتوان آن را به توصیفات عینی و سوم شخص از فرآیندهای مغزی یا کارکردهای محاسباتی تقلیل داد یا حذف کرد. او همچنین به «هوش مصنوعی قوی» و نظریه محاسباتی ذهن حمله میکند و معتقد است مغز یک کامپیوتر دیجیتال نیست و ذهن نیز یک برنامه کامپیوتری نیست. این کتاب موضع او را به عنوان مدافع رئالیسم عقل سلیم درباره ذهن در برابر آنچه او نتایج پوچ ماتریالیسم و کارکردگرایی میداند، تثبیت میکند.
ذهن، زبان و جامعه: فلسفه در جهان واقعی/ Mind, language, and society: philosophy in the real world: این کتاب را میتوان خلاصه موجز خود سرل از کل پروژه فلسفیاش دانست که برای مخاطبان گستردهتری نوشته شده است. این اثر، متنی ایدهآل برای فهم چگونگی اتصال قطعات مختلف نظام فکری او به یکدیگر است. سرل در این کتاب، مسیری را از فیزیک جهان به حیث التفاتی ذهن، ساختار زبان و خلق واقعیت اجتماعی ترسیم میکند و از تصویری واحد، یکپارچه و منسجم از جهان دفاع میکند.

