نادر نینوایی
گروه زیست‌بوم

گنبد سلطانیه به مثابه یکی از نگین‌های تمدن اسلامی در دل تاریخ ایران زمین می‌درخشد و هر گوشه از بنای هشت‌ضلعی‌اش داستانی از گستره هنر و فرهنگ این دیار را روایت می‌کند. این گنبد که هفت قرن از عمرش می‌گذرد از دو دهه پیش در زمره آثار میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است تا بر اهمیتی که دارد چراغی افروخته و عیارش را در چشم جهانیان نمایان سازد.
 تصاویر  و اخباری که به تازگی در فضای مجازی منتشر شده اما زنگ خطری را به صدا درآورده است؛ ساخت و‌سازی در اطراف «گنبد سلطانیه» آغاز شده و این ساخت‌وساز غیرمجاز حریم منظر این اثر ثبت جهانی را به مخاطراتی جدی دچار می‌سازد. بر اساس هشدارهای کنشگران میراث فرهنگی این وضعیت می‌تواند به قیمت خروج نام گنبد سلطانیه از فهرست آثار یونسکو تمام شود. در این وضعیت نگران‌کننده بیم آن می‌رود که حریم منظر گنبد، یادگار سلطان محمد خدابنده هشتمین سلطان ایلخانی مخدوش شود و خطر خروج سازه آجری و گنبد فیروزه‌ای‌اش بر دل دوستداران میراث فرهنگی ایران سایه افکند. 
ساخت‌وسازهای بلندمرتبه در نزدیکی گنبد سلطانیه شاید بسیاری را به یاد تجربه تلخ برج جهان‌نما در اصفهان بیندازد. در آن زمان قصد بر این بود که در فاصله‌ای دور از میدان نقش جهان برجی تجاری بنا شود اما به سبب شکسته شدن خط آسمان این میدان تاریخی و خطر خروج آن از فهرست یونسکو نهایتاً پروژه متوقف شد. مجری هم مجبور شد دو طبقه را کوتاه کند.
 اهمیت و تاریخچه گنبد سلطانیه
گنبد سلطانیه که هفت قرن است به درستی از سوی پیشینیان پاسداری شده امانتی است که به دست ما رسیده تا اگر امانت‌دار خوبی باشیم حفظش کرده و آن را به آیندگان واگذاریم. بنای این سازه هشت ضلعی که هم‌ساز با اقلیم منطقه و در جهت وزش باد بنا شده نشانی است از تسلط پیشینیان بر اصول معماری و دانش پرمایه آنها در خصوص جهت وزش بادها.
این بنا در سال 703 هجری قمری به دستور «سلطان محمد خدابنده» مشهور به اولجایتو و به منظور انتقال پیکر امام علی(ع) از نجف به سلطانیه، پایتخت ایلخانیان بنا شده است؛ آرزویی که البته با مخالفت علمای شیعه به انجام نرسید اما همین قصد و نیت آشکار می‌کند که شاه آنچه در چنته داشته برای ساخت بنا هزینه کرده و معمار هر شگردی که آموخته برای ساخت بنا به کار گرفته است. در آن دوران وظیفه رسیدگی به ساخت گنبد سلطانیه به وزیر محبوب شاه ایلخانی، یعنی خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی سپرده می‌شود. 
این سازه باشکوه طی یک دهه تلاش مداوم و توسط معماری هنرمند به اسم «سید علی شاه» و با به‌کارگیری 3هزارکارگر بنا شده و سپس سه سال دیگر نیز مصروف انجام تزئینات گنبد می‌شود. سرانجام با منتفی شدن انتقال پیکر امام اول شیعیان این محل تبدیل به آرامگاه خود سلطان محمد خدابنده می‌شود.
بسیاری از صاحبان فن این گنبد فیروزه‌ای را شاهکاری در معماری عصر قلمداد کرده‌اند؛ شاهکاری که 8 ضلع دارد و در هر ضلعش مناره‌ای سر بر آورده و گویی دست به سوی آسمان دراز کرده است. در ابتدا پوشش سازه گنبد آجر و کاشی و مزین به نام پروردگار، 
حضرت محمد(ص)، امام علی(ع) و نام سلطان محمد بوده اما کمی بعد به دستور شخص سلطان و به دلایلی که هنوز بر کسی آشکار نشده این لایه اول را با گچ پوشاندند تا گنبد سلطانیه بدل به قدیمی‌ترین سازه دوپوش در ایران شود.
 
صدور دستور توقف ساخت و ساز
با توجه به اهمیت گنبد سلطانیه به عنوان یکی از 29 اثر ثبت ملی شده ایران در یونسکو از اداره کل میراث فرهنگی استان زنجان و وزارت میراث فرهنگی انتظار می‌رود که اقدامی عاجل برای رفع خطر خروج گنبد سلطانیه از فهرست آثار یونسکو به انجام رسانده و جلوی ساخت و ساز خارج از ضوابط را بگیرند.
سید میکائیل موسوی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان زنجان در خصوص پیگیری‌های انجام برای جلوگیری از ساخت و ساز در نزدیکی گنبد سلطانیه به «ایران» گفت: «مدتی است که پیگیر این موضوع هستیم. شهرداری نباید (برای اعطای مجوز ساخت) موضوع را به کمیسیون ماده 100 می‌برد. بردن موضوع به کمیسیون ماده 100 باعث شده که از تخریب (سازه ایجاد شده در حریم گنبد سلطانیه) جلوگیری شود و به همین دلیل ناچار شدیم دوباره شکایت کنیم و دستور توقف ساخت و ساز را داده‌ایم و منتظریم که وضعیت مشخص شود.»
وی در پاسخ به این پرسش که آیا سازه در حال ساخت به لحاظ ارتفاعی که دارد برای حریم منظر و خط آسمان گنبد سلطانیه مشکلی به وجود می‌آورد یا خیر گفت: «با توجه به اینکه این محدوده تاریخی است ساخت و ساز مرتفع بر آن اثرگذار است و باید محدودیت‌ها رعایت شود. 
به هر حال این ساخت و ساز مشکل‌ساز است و اداره کل میراث فرهنگی استان زنجان نیز خیلی وقت است که این موضوع را پیگیری کرده و حتی پیگیری‌های قضایی آن انجام شده است. چالش‌های موجود با شهرداری را حل کردیم اما باید این بنای نوساز ایجاد شده تخریب و محدودیت ارتفاع در این محدوده رعایت شود. در حال حاضر نیز دستور توقف ساخت و ساز را صادر کرده‌ایم و تیم حقوقی میراث فرهنگی به شکل جدی پیگیر این موضوع است.»
این مقام مسئول با رد ادعای اعطای هرگونه مجوز از سوی وزارت میراث فرهنگی برای ساخت این بنای مسأله‌ساز گفت: «هیچ‌گونه مجوزی از سوی میراث فرهنگی داده نشده است. متأسفانه اما از شهرداری مجوز گرفته‌اند و در همین رابطه از شهرداری شکایت کرده‌ایم و مدت زیادی است که پیگیر این مسأله هستیم و الان هم دستور توقف ساخت و ساز را گرفته‌ایم. برخی به دنبال این هستند که موضوع را به کمیسیون ماده 100 برده جریمه‌ای پرداخت کرده و مشکل را حل کنند و به همین سبب دوباره شکایت کرده‌ایم و بخش حقوقی اداره کل میراث فرهنگی استان زنجان روی موضوع وقت گذاشته و کار می‌کند و دستور توقف ساخت و ساز هم داده‌ایم تا زمانی که با پیگیری‌های حقوقی ان‌شاءالله موضوع حل شود.»
 
کلام آخر
گنبد سلطانیه به عنوان یک اثر تاریخی و فرهنگی ارزشمند نه تنها نمایانگر هنر و معماری اصیل عصر ایلخانی است بلکه راوی تاریخ و هویت ایرانیان نیز شمرده می‌شود. خطراتی که این اثر ثبت جهانی شده را تهدید می‌کند نشان‌ از چالش‌های بزرگ در زمینه حفاظت از میراث فرهنگی کشور دارد؛ چالش‌هایی که دولت با آنها دست به گریبان است و باید از سدشان عبور کند.
باید توجه داشت که ساخت و سازهای جدید در اطراف آثار تاریخی، بویژه در حریم گنبد سلطانیه می‌تواند تأثیرات منفی بر چشم‌انداز و هویت این آثار داشته باشد. این امر نه تنها به آسیب منظر اثر منجر می‌شود بلکه رواج چنین اقداماتی می‌تواند منجر به کم اهمیت شمرده شدن ارزش‌های فرهنگی و میراث تاریخی کشور شود.
برای رفع مخاطرات کنونی آثار تاریخی همکاری میان نهادهای مختلف از جمله وزارت میراث فرهنگی، شهرداری‌ها و سازمان‌های غیر دولتی امری ضروری و اجتناب ناپذیر است. به نظر می‌رسد این تنها با اتخاذ یک رویکرد جامع و هماهنگ است که می‌توان شرایط را برای حفظ و نگهداری آثار تاریخی و فرهنگی مهیا کرد. تمام نهادهای مسئول باید بر اساس اصول علمی و کارشناسی نظارت دقیقی بر فعالیت‌های ساخت و ساز در حریم آثار تاریخی داشته باشند و از انجام هرگونه فعالیت غیرمجاز در حرایم آثار جلوگیری کنند.
علاوه بر این، آموزش و آگاهی‌بخشی به جامعه محلی درباره اهمیت میراث فرهنگی و مسئولیت‌های اجتماعی در حفظ آن می‌تواند به افزایش حساسیت عمومی نسبت به حفاظت از آثار تاریخی کمک کند. مشارکت مردم در نگهداری و حفاظت از این گنجینه‌ها می‌تواند به ایجاد حس تعلق و مسئولیت‌پذیری بیشتری منجر شود.
در نهایت اگرچه گنبد سلطانیه به عنوان یک اثر ثبت‌شده در یونسکو از حمایت‌های بین‌المللی برخوردار است اما حفاظت از آن نیازمند اراده و اقدام جدی از سوی تمامی ذینفعان داخلی است. بدون شک آینده این اثر و آثار مشابه به تلاش‌های مشترک و متعهدانه‌ای که برای حفظ تاریخ و فرهنگ ایران صورت می‌گیرد وابسته است و نباید این نکته را نادیده گرفت.