از جمجمه ۵هزار ساله تا «قانون» و طب منصوری
گشتی در موزه تاریخ علوم پزشکی ایران که راوی صامت اما گویای صدها سال معرفت درمانی در این سرزمین است
مرجان قندی
گروه گزارش
موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران فراتر از این که مجموعهای متشکل از کتب، اسناد و ابزارهای قدیمی، بلکه آیینهای است از قرنها تلاش برای معرفت درمان، نجات جان و فهم بدن انسان. اینجا، تاریخ پزشکی با هر شیء، سند و تصویر، بازدیدکننده را به سفری عمیق در دل دانش و فرهنگ ایرانی میبرد. بهگفته فاطمه احمدی، کارشناس موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران، این موزه با هدف حفظ میراث علمی، فرهنگی و تاریخی پزشکی کشور، در بنایی تاریخی متعلق به دوره قاجار فعالیت میکند.
این موزه که تحت نظارت دانشگاه علوم پزشکی تهران اداره میشود، با نمایش آثار منحصربهفرد، اسناد خطی، تجهیزات پزشکی قدیمیو معرفی پیشکسوتان برجسته، به یکی از مراکز مهم آموزش، پژوهش و گردشگری علمیدر کشور تبدیل شده است.فاطمه احمدی که از سال ۱۳۸۴وارد این موزه شده و بهعنوان راهنمای موزه فعالیت میکند، درباره پیشینه این موزه میگوید:«ساختمان فعلی موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران، بنایی است تاریخی که در دوره قاجار و به دستور امیرکبیر ساخته شده است.
این بنا در زمینهای متعلق به امیرکبیر در منطقه امیرآباد تهران قرار دارد و در طول سالها، کاربریهای مختلفی داشته است. اما در نهایت بین سالهای ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۰، تصمیم گرفته شد که این ساختمان به موزهای تخصصی در حوزه تاریخ پزشکی تبدیل شود. در این مدت، اقدامات مرمتی گستردهای انجام شده و برنامههای متنوعی برای احیای هویت علمیو فرهنگی بنا طراحی شد.»
به گفته احمدی، در همان دوره ارتباطاتی میان سازمان میراث فرهنگی و مراکز دانشگاهی برقرار و فراخوان عمومیبرای تکمیل پروژه منتشر شد. وی توضیح میدهد:«اوایل، مخاطبان اصلی موزه را گروههای پزشکی، سلامت، داروسازی و دانشآموزان دبیرستانی تشکیل میدادند. هدف هم این بود که این افراد با بازدید از موزه، بتوانند با پیشینه رشتههای مرتبط آشنا شوند و انتخاب آگاهانهتری به رشته تحصیلیشان داشته باشند. اما با گذشت زمان، مشخص شد که مخاطبان موزه بسیار گستردهتر از آن چیزی هستند که ابتدا تصور میشد و حالا افراد با علایق مختلف، از تاریخدوستان گرفته تا هنرمندان از این موزه بازدید میکنند.»
درهای موزه
به روی همه افراد جامعه باز است
احمدی با نگاهی به تجربههای جهانی، به طراحی موزهها در اروپا اشاره میکند و میگوید: «از قرون وسطی تا رنسانس، موزهها در اروپا با هدف جذب طیف وسیعی از بازدیدکنندگان طراحی شدهاند. اولین موزه دانشگاهی جهان، موزه «اشمولین» در دانشگاه آکسفورد است که فلسفه آن، باز بودن درهای موزه به روی همه افراد جامعه بود. این همان چیزی است که شورای جهانی موزهها نیز بر آن تأکید دارد؛ موزه باید برای همه قابل دسترسی و بهرهبرداری باشد.»
احمدی درباره بخشهای مختلف این موزه توضیح میدهد:«موزه شامل بخشهای متنوعی است که هر کدام بخشی از تاریخ پزشکی ایران را روایت میکنند. از جمله بخش دیرینانسانشناسی، مردمشناسی، اسناد و کتب خطی، تجهیزات پزشکی از رده خارجشده، تجهیزات دامپزشکی، چشمپزشکی،دندانپزشکی و داروخانه.»
آثار منحصربهفرد موزه
کارشناس موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران با اعلام اینکه در حال حاضر، ۱۶۳ قلم شیء باستانی در موزه ملی نگهداری میشود که نشاندهنده ارزش تاریخی و علمیاین مجموعه است، میگوید:«مجموعه موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران شامل آثار تاریخی متعددی است که بیشتر آنها به تاریخ پزشکی مربوط میشوند. یکی از مهمترین این آثار، جمجمهای است که حدود ۵ هزار سال پیش در زابل کشف شده و متعلق به دختری ۱۳ ساله است که به بیماری هیدروسفال مبتلا بود.
پزشکان آن زمان با انجام عمل جراحی و برش جمجمه برای تخلیه مایع اضافی، موفق شدند وضعیت او را بهبود دهند. تصاویر این جمجمه نشان میدهد که دختر پس از عمل، یک سال دیگر زنده مانده است. این موضوع نقطه عطفی در تاریخ پزشکی محسوب میشود.»
او توضیح میدهد:«در مجموعه ما، جمجمه دیگری نیز وجود دارد که تنها جمجمه اسمدار موزه شناخته شده است. این جمجمه در دهه ۶۰، هنگام حفاری در منطقه بهبهان و برخورد بلدوزر با یک تابوت سنگی کشف شد. پس از بررسی کارشناسان میراث فرهنگی، مشخص شد که این اثر مربوط به پادشاه کیدین هوتران بخشی از مجموعه «ارجان» تعلق دارد.»
احمدی با اشاره به یکی دیگر از آثار منحصربهفرد موزه میگوید:«در این موزه یک مومیایی طبیعی از خانمی۶۵ ساله داریم که حدود ۹۰۰ سال پیش در اطراف یزد دفن شده بود که در حال حاضر اسکلت این زن در موزه نگهداری میشود. شرایط آبوهوایی خشک و نمکی منطقه باعث شده که بدن این فرد بدون هیچگونه عملیات خاصی، بهصورت طبیعی مومیایی شود. این اثر یکی از نمونههای نادر در دنیاست.»
او همچنین به آثار مکتوب و هنری موزه اشاره میکند و میگوید:«در حوزه کتابهای تاریخی، نسخهای از کتاب «طبالمنصوری» که قدمتی حدود هزار سال دارد، در مجموعه نگهداری میشود. این نسخه، قدیمیترین نمونه شناختهشده در نوع خود در جهان است. همچنین، یک اجازهنامه طبابت متعلق به میرزا ارسطو خان، دانشآموخته دارالفنون بین سالهای ۱۹۱۵ تا ۱۹۱۹، در موزه موجود است.»
احمدی از آثار هنری موزه نیز یاد میکند و میگوید:«دو نقاشی بزرگ از «ابوالحسن صدیقی» در موزه وجود دارد؛ یکی تصویر «ابنسینا» و دیگری تصویر «خواجه نصیر طوسی». این آثار در فهرست آثار ملی کشور ثبت شدهاند و جزو گنجینههای هنری موزه محسوب میشوند. در مجموع، هفت اثر از مجموعه ما در فهرست آثار ملی ثبت شدهاند؛ آثاری که نهتنها ارزش پزشکی دارند، بلکه از نظر تاریخی، فرهنگی و هنری نیز بینظیرند.»
جمعآوری و مستندسازی
آثار پزشکی قدیمی
احمدی درباره نحوه جمعآوری آثار پزشکی قدیمیدر موزه توضیح میدهد:«در فاصله سالهای ۱۳۷۸تا ۱۳۸۰، بخش قابل توجهی از مجموعههای اولیه موزه گردآوری شد. این فرآیند با یک فراخوان ملی به دانشگاه علوم پزشکی تهران آغاز شد و از بخشهای مردمشناسی، سایتهای باستانی و مراکز مرتبط با تاریخ پزشکی درخواست شد تا آثار و اشیای مرتبط را معرفی و ارسال کنند. در طول سالها، مجموعههای ارزشمندی از سوی پیشکسوتان و اساتید برجسته پزشکی به موزه اهدا شد. برای مثال، در بخش چشمپزشکی، اگرچه در سال ۱۳۸۰ بیشتر آثار مربوط به پروفسور محمدقلی شمس بود، اما در سالهای بعد دستگاه تراش عدسی یک عینکساز سنتی بهنام شالچی به موزه اضافه شد، همینطور دکتر یزدیان و دکتر دانشگر نیز بهعنوان اساتید چشم پزشکی به این مجموعه افزوده شدند.»
احمدی با اشاره به بخش داروسازی میگوید: «داروخانه نظامیمتعلق به خانواده دکتر نظامیبه موزه اهدا شده است. همچنین مجموعههایی مانند کیف حکیمباشی، داروهای دوره قاجار اهدا شده توسط دکتر شریف، داروهای خانواده دکتر شفیعی، خانواده دکتر فرسام و مجموعهای از دکتر گلگلاب نیز به تدریج به گنجینه موزه اضافه شدند.»او درباره بخش اسناد و کتابهای خطی نیز توضیح میدهد:«تعداد زیادی از منابع خطی و اسناد تاریخی در این بخش گردآوری شدهاند که نشاندهنده غنای علمیو فرهنگی تاریخ پزشکی ایران هستند. این اقدامات نهتنها به غنیتر شدن مجموعه موزه کمک کرده، بلکه باعث شده است اساتید و پیشکسوتان بیشتری ترغیب شوند تا آثار خود را به موزه اهدا کنند. به این ترتیب، موزه روز به روز به یک مرجع معتبرتر و کاملتر در حوزه تاریخ پزشکی تبدیل شده است.»
جایگاه طب سنتی
یکی از بخشهای مهم موزه، بخش مردمشناسی است که در آن به طب سنتی ایران پرداخته شده است. احمدی با اشاره به بخش مردمشناسی موزه توضیح میدهد:« در این قسمت، بازدیدکنندگان با روشهای درمانی سنتی آشنا میشوند؛ از جمله حجامت که هنوز هم در برخی مناطق کشور رواج دارد. در این بخش، شاخهای مخصوص حجامت به نمایش گذاشته شدهاند و توضیحاتی درباره ساختار دندانهای بالا، پایین، چپ و راست در طب سنتی ارائه شده است. این اطلاعات نشان میدهد که دانش دندانپزشکی در ایران سابقهای طولانی دارد.»
احمدی به یکی از منابع مکتوب تاریخی موزه اشاره میکند و میگوید:«بخشی از کتاب «مخزن الادویه» نوشته عقیلی خراسانی که مربوط به دوره صفویه است را در این بخش ارائه دادهایم. قسمتهایی از متن این کتاب استخراج شده و روی تابلوهایی چاپ شدهاند تا بازدیدکنندگان با سبک نگارش فارسی در آن دوران آشنا شوند، بهویژه در زمینه گیاهان دارویی و کاربرد آنها در درمان. طب سنتی بخش مهمیاز روایت تاریخی موزه را تشکیل میدهد و بازدید از آن برای علاقهمندان به تاریخ پزشکی ایران بسیار آموزنده است.»
معرفی شخصیتهای
برجسته پزشکی ایران در موزه
احمدی به بخش دیگر موزه اشاره میکند که به معرفی چهرههای برجسته پزشکی و علمیایران اختصاص دارد، او میگوید:«در موزه، چند شخصیت مهم و تأثیرگذار در حوزههای علمیو فرهنگی معرفی شدهاند. از جمله پروفسور یحیی عدل که نخستین ایرانی است که در کشور فرانسه به درجه پروفسوری رسیده است. همچنین دکتر محمد قریب، متخصص برجسته طب اطفال که هر دو موفق به دریافت مدال لژیون دونور شدهاند؛ مدالی جهانی که به افرادی با خدمات اجتماعی برجسته اهدا میشود.»
او با شور خاصی از ابوالقاسم بختیار یاد میکند و میگوید:«بختیار یکی از چهرههای ماندگار تاریخ پزشکی ایران است. او در سن بالا در آمریکا در رشته پزشکی تحصیل کرد و پس از بازگشت به ایران، بهعنوان معاون آموزش دانشگاه تهران فعالیت داشت. سالن تشریح دانشگاه را راهاندازی کرد و در کنار پروفسور ابرلن، پایهگذار دانشکده پزشکی شد. در حال حاضر برنامههایی برای گسترش این بخش در دست اجراست تا چهرههای بیشتری از تاریخ پزشکی ایران معرفی و بازدیدکنندگان با زندگی و دستاوردهای آنان آشنا شوند.»
برنامههای آموزشی عمومی
و تخصصی در موزه
موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران، بهعنوان یک مؤسسه فرهنگی، هم برنامههای عمومیو هم برنامههای تخصصی برگزار میکند. کارشناس موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران درباره فعالیتهای آموزشی این مجموعه میگوید:« هدف ما این است که موزه فقط محلی برای نمایش اشیا نباشد، بلکه بستری برای آموزش و تعامل علمیو فرهنگی باشد. برای مثال، بهمناسبت روز خبرنگار، بازدیدی برنامهریزی شد تا خبرنگاران از موزه بازدید کنند. ما تلاش میکنیم در مناسبتهای مختلف ملی و بین المللی مشارکت فعال داشته باشیم؛ چه از طریق طراحی و اجرای برنامههای خاص، چه با برگزاری کارگاههای مستمر. در بحث آموزش عمومینیز برنامههای متنوعی برای گروههای مختلف درنظر گرفتهایم؛ از جمله دانشآموزان مدارس، دانشجویان سال اول دانشکده پزشکی و دیگر گروههای علاقهمند. این برنامهها در قالب بازدیدهای آموزشی و فرهنگی اجرا میشوند تا مخاطبان بتوانند با تاریخ پزشکی ایران آشنا شوند و ارتباطی ملموس با گذشته علمیکشور برقرار کنند.»
احمدی در پاسخ به پرسشی درباره همکاریهای بینالمللی موزه با تأکید براهمیت این ارتباطات توضیح میدهد:«موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران با موزههای مشابه در خارج از کشور ارتباط دارد. این ارتباط بیشتر از طریق رصد و تعامل غیرمستقیم انجام میشود. بسیاری از افراد و پژوهشگران بینالمللی، از طریق دیتابیس- پایگاه داده- جهانی که شامل اطلاعاتی مانند آدرس و شماره تماس موزههاست، با مجموعه ما آشنا میشوند و برای بازدید یا همکاری اقدام میکنند. در دوران محدودیتهای پرواز و سفر، این دیتابیس نقش مهمیدر حفظ ارتباطات ایفا کرد. افراد علاقهمند از طریق این پایگاه داده اطلاعات لازم را کسب و در برنامههای مجازی یا حضوری موزه شرکت میکردند.»
این کارشناس موزه به فعالیتهای منطقهای نیز اشاره میکند و میگوید:«دانشگاههای علوم پزشکی و گروههای علمیدر منطقه آسیا و اقیانوسیه نیز درباره موزههای خود گفتوگو میکنند و تجربیاتشان را به اشتراک میگذارند. این تعاملات باعث شده است که موزهها در سطح منطقهای و جهانی با یکدیگر در ارتباط باشند.»
نقش موزه
در حفظ میراث پزشکی ایران
احمدی با نگاهی انسانی و فرهنگی در پاسخ به پرسشی درباره نقش موزه در حفظ میراث پزشکی ایران میگوید:«موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران، فضایی امن و بیطرف است؛ جایی که افراد مختلف، پیشکسوتان، دانشجویان و علاقهمندان بدون هیچ پیشداوری کنار هم قرار میگیرند. این ویژگی، خودش یک خدمت بزرگ فرهنگی است. برخی تصور میکنند آثار موزهها تکراریاند، اما تجربه شخصی من چیز دیگری میگوید. در سال ۱۳۸۴، این موزه برای نسل من نو و جذاب بود. حالا، برای نسل دهه هفتادی هم هنوز تازگی دارد. این یعنی موزه توانسته است با حفظ اصالت، همچنان مخاطب جدید جذب کند.»
احمدی با تأکید بر هدف اصلی موزه میگوید: «هدف ما معرفی پیشکسوتان و گذشتگان حوزه پزشکی است؛ کسانی که پایههای علم پزشکی در ایران را بنا نهادند. موزه ملی تاریخ پزشکی ظرفیت بسیار خوبی برای این کار دارد. اگر شرایط بهتر شود؛ چه از نظر امکانات، چه از نظر حمایتهای علمیو فرهنگی، این موزه میتواند نقش بسیار مهمتری در حفظ میراث گذشته و آگاهیبخشی به نسلهای آینده ایفا کند.»
