۴۲ مدرسه در اصفهان به خاطر فرونشست جابجا شدند
خالیشدن آبخوانها از نصف جهان تا گلستان
زهرا کشوری - دبیر گروه زیستبوم / یک کارشناس هشدار میدهد؛ بحران فرونشست در اصفهان به نقطهای غیرقابل بازگشت نزدیک میشود. بر اساس دادههای رسمی، تاکنون ۴۲ مدرسه به طور کامل تعطیل شده و بیش از ۱۳ هزار دانشآموز مجبور به جابهجایی شدهاند. همزمان، آثار تاریخی بینظیری مانند مسجد سید و مسجد جامع عباسی با آسیبهای تجمعی ناشی از فرونشست مواجهاند. بهرام نادی عضو کارگروه فرونشست استان اصفهان و استاد ژئوتکنیک دانشگاه آزاد نجف آباد در گفت و گو با «ایران» تأکید میکند که اگر روند کنونی ادامه یابد، آبخوان اصفهان حداکثر تا هفت سال آینده به طور کامل تهی خواهد شد. اما خبر تلخ او این است که وضعیت تهران، گلستان و برخی دیگر از شهرها نیز به همان اندازه وخیم است؛ تنها تفاوت این است که فرونشست هنوز به محدوده شهری آنها وارد نشده، اما زنگ خطر خالیشدن کامل آبخوانها در این مناطق نیز به صدا درآمده است.
آقای نادی، پیشتر نیز با شما درباره پدیده فرونشست در اصفهان گفتوگو داشتیم. لطفاً بفرمایید در حال حاضر آخرین وضعیت به چه شکل است و آمارهای جدید چه میگویند؟
نرخ فرونشست به صورت تجمعی همچنان ادامه دارد. به عنوان مثال، سالانه حدود ۱۵ تا ۱۸ سانتیمتر نشست رخ میدهد.
از آنجا که محاسبه این نرخ به طور تجمعی صورت میگیرد، هر سال به ارقام پیشین افزوده میشود. بدین ترتیب این امر نشاندهنده تداوم بحران در پهنههای مختلف استان است.
اخیراً شنیده شده که حدود ۴۰۰ مدرسه به دلیل فرونشست تعطیل شدهاند. آیا این آمار صحیح است؟
خیر، رقم صحیح ۴۲ مدرسه است که تاکنون تعطیل شدهاند. در نتیجه، حدود ۱۳ هزار و ۳۶۰ دانشآموز ناچار به جابهجایی شدهاند. این آمار صرفاً مربوط به شهر اصفهان است و بیشتر مدارس تعطیلشده در مناطق ۴ و ۵ آموزش و پرورش، یعنی محدوده منطقه ۷، قرار دارند.
آمار شما با آمار اعلام شده از سوی غزال راهب، رئیس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی تفاوت دارد.
آمار ارائهشده از سوی من دقیقاً منطبق بر دادههای سازمان نوسازی مدارس است. اطلاعات بر اساس نام مدرسه و تعداد کلاسها استخراج شده و در صورت نیاز میتوانم آن را در اختیار شما قرار دهم. ۴۰۰ مدرسه در معرض فرونشست هستند که در مجموع، همانطور که اشاره شد، تاکنون ۴۲ مدرسه به دلیل فرونشست تعطیل شدهاند.
در حال حاضر وضعیت آثار میراث فرهنگی اصفهان چگونه است؟
فرونشست در آثار تاریخی هم به صورت تجمعی اضافه میشود و به آنها آسیب میزند.
آیا همچنان مسجد قاجاری سید در بدترین شرایط قرار دارد یا تغییری در وضعیت آن ایجاد شده است؟
کماکان وضعیت مسجد سید نامناسب است. البته شرایط بسیاری از آثار میراثی نامناسب است. به طور مشخص، مسجد علیقلیآقا در وضعیت نامطلوبی قرار دارد. همچنین مسجد جامع عباسی و مسجد جامع عتیق نیز دچار مشکلات جدی ناشی از فرونشست هستند.
آیا در این مدت برای مرمت این آثار اقدامی صورت گرفته است؟
در مسجد سید، فعالیتهایی در حال انجام است اما این اقدامات صرفاً در حد مرمت معماری بوده است؛ مثلاً کفسازی و موزائیککاری. در حالی که ترکهای موجود در دیوارها و گنبدها همچنان به حال خود رها شدهاند و هیچ اقدام سازهای جدی برای این مسجد انجام نشده است.
با توجه به برداشتهای بیرویه از آبخوانها، مدیریت منابع آب در اصفهان به مرحله پیچیدهای رسیده است.
مدیریت آب در کل ایران پیچیدگیهای فراوانی دارد. نمونه بارز آن خشک شدن دریاچه ارومیه است. وقتی یک منبع آبی از بین میرود، مدیریت شرایط بسیار دشوار میشود. متأسفانه قوانین و سیاستگذاریهای ما نیز در جهت صحیح حرکت نمیکند.
بنابراین، مشکل اصلی در دیدگاهها و سیاستهای کلان است؟
بله. تا زمانی که نگرش ما به موضوع آب تغییر نکند، همین روند ادامه خواهد داشت و نتایج مشابهی برای کشور رقم خواهد خورد. به عنوان مثال، سازمان آب و فاضلاب گزارش داده که لولههای آب و فاضلاب تحت تأثیر شدید فرونشست دچار شکستگی میشوند. این شکستگیهای لولههای فاضلاب، منجر به ایجاد چالهها و گودالهایی در سطح شهر میشود که تقریباً هر روز شاهد وقوع آن هستیم. در یک سیستم معیوب آبی، نمیتوان انتظار نتیجه درست داشت. وقتی ساختار مدیریت آب بر پایه برداشتهای ناپایدار و تهیشدن آبخوانها شکل گرفته باشد، طبیعی است که پیامد آن تخریب زیرساختها و آثار تاریخی است. نتیجه یک سیستم غلط، همین شرایطی است که امروز با آن مواجهیم.
همه ما این موضوع را میدانیم، اما با توجه به اینکه اصفهان بارها در صدر اخبار به عنوان استانی با مشکل فرونشست قرار گرفته و این پدیده وارد محدوده شهری نیز شده، آیا راهکار جدی برای آن اندیشیده شده است؟
وقتی ۳۰ هزار هکتار باغ در مناطق بالادست زایندهرود ایجاد میشود، فرونشست هم به شهر آسیب میزند. در جلسه آب منطقهای اصفهان، از من پرسیده شد که چه راهحلی وجود دارد؟ من گفتم به عنوان کارشناس نمیتوانم نسخهای ارائه کنم، اما حکمران و سیاستگذار باید تصمیم بگیرد که اصفهان مهم است یا باغها ؟ یکی از این دو را باید انتخاب کنید.
این باغها در محدوده اصفهان است یا شامل چهارمحال و بختیاری هم میشود؟
این باغها در مسیر زایندهرود قرار دارد. همچنین این باغها در بالادست و در چهارمحال و بختیاری و بالادست سدی که در اصفهان قرار دارد، ایجاد شدهاند. ما نمیتوانیم همینجوری باز بگذاریم و بعد انتظار اصلاح این روند را داشته باشیم.
آیا با حجم باغها و باغداران زیادی روبهرو هستیم؟
بله. آن روزی که تصمیم گرفتند طرح «طوبا» را اجرا کنند و مجوز باغ دادند، باید به فکر امروز هم بودند. اگر امروز هم دارند قانونی را تصویب میکنند، لطفاً به فکر فردا هم باشند.
با حجم گستردهای از باغها و تعداد زیادی باغدار روبهرو هستیم، درست است؟
بله. محاسبات من نشان میدهد مشکل فرونشست تنها مختص اصفهان نیست؛ استانهای گلستان، تهران و همدان نیز شرایط مشابه یا حتی بدتری دارند. ما بهسرعت به سمت تخلیه کامل آبخوانها پیش میرویم و وضعیت آب بسیار بحرانی است. به عنوان مثال، مطالعه من در اصفهان نشان میدهد که منابع آب این استان از سال ۱۴۰۹ تا ۱۴۱۶ به طور کامل ته میکشد. بعد از آن چه خواهید کرد؟ وضعیت آبخوان تهران هم مشابه است؛ اگر شرایط مساعد بود، ورامین ۲۰ سانت فرونشست نمیکرد، شهریار دچار ۲۰ سانت نشست نمیشد و جنوب البرز هم فرو نمینشست.
قزوین نیز با فرونشست مواجه است و آبخوان آن تحت تأثیر قرار گرفته، هرچند این مسأله خارج از محدوده شهری رخ داده و جمعیت انسانی زیادی در آنجا حضور ندارد. اما در اصفهان وضعیت متفاوت است، زیرا فرونشست به محدوده شهری وارد شده است. در بسیاری از دشتها، چون فرونشست بیرون از مناطق شهری اتفاق میافتد، حساسیت چندانی وجود ندارد، ولی اصفهان دقیقاً روی محدوده فرونشست قرار دارد. به همین دلیل است که تهران هم امسال با بیآبی مواجه شد.
نکتهای هست که ما ندانیم؟
آبخوانها دارد تهی میشود، اگر منابع آب زیرزمینی تخلیه شوند، هیچ منبع جایگزینی وجود ندارد. فرونشست خودش یک علامت است. اما چون این علامتها در دشتهای غیرمسکونی است، ما این علامت را نمیبینیم. فرونشست و به تبع آن تأمین آب برای تهران هم مثل اصفهان نگرانکننده است.
با توجه به مشاهده رویه رها کردن مسأله فرونشست در عمل، به نظر شما چه اقدامات حداقلی باید در اولویت قرار گیرد؟
حداقل الان این رویه غلط را تغییر بدهند تا منابع آب کاملاً خالی نشود. قانونی نگذارند که بعداً نتوانند پیامدهای آن را جبران کنند.
یعنی الان نجات اصفهان در گرو حذف آن ۳۰ هزار هکتار باغهای طرح طوبا است؟
فقط اصفهان دارای این شرایط نیست. طرح طوبا را مثال زدم که قانون غلط، نتیجهاش میشود ۳۰ هزار هکتار باغ در مسیر زایندهرودی که الان خشک است. سال ۱۳۶۱ قانونی را مصوب کردند تحت عنوان توزیع عادلانه آب. براساس آن ۱۵۰ هزار چاه غیرمجاز، یکشبه مجاز شد. حالا بیایند و آن ۱۵۰ هزار حلقه چاه را مسدود کنند، میتوانند؟ نه.
غیر از طرح طوبا و قانون توزیع عادلانه آب، شرایط امروز نتیجه کدام قوانین غلط است؟
«قانون بهینهسازی مصرف آب»، «قانون استانیشدن مدیریت آب» و «حذف حق نظارت بر برداشتها» دقیقاً همان دلایلی هستند که امروز ما را به این شرایط بحرانی رساندهاند.
در چه سالی حق نظارت بر برداشتها حذف شد؟
اگر اشتباه نکنم تبصره ماده ۳ در سال ۱۳۸۴ است.
دلیلشان برای حذف این قانون چه بود؟
نمیدانم. یک نماینده میخواهد از یک بخشی رأی بگیرد، میگوید من میروم و فلان قانون را حذف میکنم. به نماینده میگویند که چاه غیرمجاز میخواهیم. نماینده قول بررسی در مجلس را میدهد و یک قانون خوب را حذف میکند.
گفتید وضعیت گلستان هم وخیم است؟
بله. من روی وضعیت فرونشستها در گلستان مطالعه کردهام. وجود حدود ۴۰ هزار چاه در این استان، اصلیترین عامل تشدید بحران است. اگر این چاهها نبودند، سطح زمین گلستان ناتراز نمیشد تا موقع بارندگی کنار فرودگاه آب جمع شود. وقتی آبخوان تهی میشود یعنی کشاورزی حذف میشود و وقتی کشاورزی حذف شود، امنیت غذایی از بین میرود.
در دهه ۹۰ سازمان منابع طبیعی اعلام کرد که جنگلهای گلستان خاصیت اسفنجی و نگهداشت آب را از دست دادهاند.
وقتی فرونشست رخ میدهد، نفوذپذیری خاک حذف میشود و آب در خاک نفوذ نمیکند.
پیشبینیها درباره گلستان چه میگوید؟
آنجا هم مثل اصفهان دارد به سمت تهیشدن منابع آب پیش میرود.
در نهایت، راهکار پیشنهادی شما برای برونرفت از این بحران چیست؟
تنها راه نجات، درک فوری عمق فاجعه توسط مسئولان و اصلاح مسیر اشتباه گذشته است. باید قوانین بازنگری شوند، یعنی جلوی برداشتهای غیرمجاز گرفته شود و مدیریت آب بر اساس توسعه پایدار پایهریزی شود. تنها در این صورت است که میتوان امید داشت تا از تشدید بحران فرونشست و کمآبی جلوگیری شود.
