پیمان دفاعی عربستان-پاکستان نشاندهنده تردیدهای فزاینده کشورهای حوزه خلیج فارس نسبت به تضمینهای امنیتی ایالات متحده است
تنوعسازی برنامهریزیشده یا بیاعتمادی به آمریکا؟
وحید کیانی
گروه بین الملل
در بحبوحه تردیدهای کشورهای خلیج فارس نسبت به تضمینهای امنیتی واشنگتن، عربستان سعودی و پاکستان پیمان دفاع متقابل استراتژیک را امضا کردند که نشاندهنده آمادگی ریاض برای جبران شکافهای ملموس در حمایت ایالات متحده است. این پیمان که بیان میکند «هرگونه تجاوز علیه هر یک از دو کشور به منزله تجاوز علیه هر دو تلقی خواهد شد»، به طور مشترک توسط محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی و شهباز شریف، نخستوزیر پاکستان در ریاض اعلام شد. این توافق کمتر از دو هفته پس از حمله اسرائیل به رهبران حماس در دوحه و نشست اضطراری کشورهای عربی و اسلامی امضا شد.
چرا حالا؟
این پیمان در شرایطی امضا شده که حس ناامنی سراسر منطقه خلیج فارس را در بر گرفته است. حملات ۹ سپتامبر اسرائیل به دوحه که با هدف ترور رهبران حماس در حال مذاکره برای پیشنهاد آتشبس انجام گرفت، پایتختهای خلیج فارس را شدیداً نگران کرد. حمله اخیر به دوحه باعث برگزاری نشست اضطراری کشورهای عربی و اسلامی شد. اما آنچه قرار بود پاسخی قاطع به حمله اسرائیل باشد، عمدتاً نمادین از آب درآمد و قطعنامه این نشست فاقد اقدامات مشخص بود.
حسن الحسن، پژوهشگر ارشد سیاست خاورمیانه در مؤسسه بینالمللی مطالعات استراتژیک لندن گفت: «از منظر سعودی، این توافق برای پرکردن خلأ بازدارندگی راهبردی و متعارف در برابر اسرائیل هستهای طراحی شده است.» اما یک مقام ارشد سعودی در پاسخ به سؤالی درباره زمانبندی این توافق مدعی شد: «این توافق نتیجه سالها گفتوگوست. این پاسخی به طرف خاص یا رویدادهای خاص نیست، بلکه نهاییساختن همکاری عمیق و دیرینه بین دو کشور است.»
با این حال، عزیز الغاشیان، پژوهشگر ارشد غیرمقیم مجمع بینالمللی خلیج فارس احتمال داد که قطعنامه ضعیف نشست دوحه بر زمانبندی تصمیم ریاض تأثیر گذاشته باشد. او به المانیتور گفت: «همه این کشورها صحبت کردند و گفتند که ما به اقدام نیاز داریم، نه محکومیت، اما تنها کاری که کردند محکومیت بود و هیچ اقدامی انجام نگرفت.» او افزود: «اگرچه این نشست از این نظر شکست خورد، اما احتمالاً نقطه عطفی در محاسبات امنیتی ریاض بود.»
الغاشیان خاطرنشان کرد که در میان کشورهای خلیج فارس احساسی فزاینده وجود دارد مبنی بر اینکه تضمینهای امنیتی ایالات متحده غیرقابل اعتماد هستند. او گفت: «فکر میکنم تضمینهای آمریکا اکنون تله تلقی میشوند، زیرا (کشور دریافتکننده) بدون اینکه حمایت لازم برای خنثیکردن تهدید را داشته باشد، هدف حمله قرار میگیرد.»
مدتهاست عربستان سعودی به دنبال یک پیمان امنیتی رسمی با ایالات متحده، مشابه آنچه با پاکستان امضا کرده، بوده است. گزارش شده که این توافق در سال ۲۰۲۴ در حال نهاییشدن بود و شامل تعهد ایالات متحده به دفاع از عربستان سعودی در صورت حمله، یک پیمان هستهای غیرنظامی و دسترسی آمریکا به خاک و حریم هوایی عربستان بود. اما چنین توافقی به عادیسازی روابط با اسرائیل گره خورده، چشماندازی که اکنون به دلیل جنگ غزه از مسیر خارج شده است.
احتمالاً پیمان عربستان و پاکستان به مذاق ایالات متحده خوش نیاید. مدتهاست که دونالد ترامپ، رئیسجمهوری آمریکا به دنبال عادیسازی روابط عربستان با اسرائیل بوده و یک پیمان دفاعی اهرمی مفید برای سوقدادن ریاض به این سمت محسوب میشود. دستیابی عربستان به توافق با کشوری دارای سلاح هستهای ضربه دیگری به امیدهای واشنگتن برای پیشرفت در عادیسازی روابط است. این توافق همچنین نشاندهنده تنوعسازی روابط امنیتی خود اسلامآباد نیز به شمار میرود که واشنگتن با توجه به رابطه نظامی و ضدتروریسم طولانیمدت خود با اسلامآباد، آن را با دقت زیر نظر دارد.
با این حال، الغاشیان خاطرنشان کرد که ممکن است عربستان سعودی توافق خود با پاکستان را جایگزینی برای پیمان دفاعی با ایالات متحده نداند. او گفت: «کشورهای خلیج فارس رابطه با ایالات متحده را کنار نمیگذارند. آنها فقط نیاز به تنوعسازی (روابط دفاعی خود) دارند.» اکنون ریاض با یک معضل استراتژیک روبهروست؛ متعادلکردن استراتژی امنیتی خود که به طور تاریخی به ایالات متحده گره خورده با نیاز به توسعه شراکتهای دفاعی مستقل. به نظر میرسد پیمان عربستان و پاکستان تجلی این تغییر باشد. الغاشیان گفت: «فکر میکنم ما در مراحل اولیه تبدیلشدن عربستان سعودی به یک دولت با تمرکز بیشتر بر امنیت هستیم.»
بُعد هستهای
پاکستان تنها کشور با اکثریت مسلمان بوده که دارای سلاح هستهای است و تخمین زده میشود ۱۷۰ کلاهک هستهای داشته باشد. در حالی که پیمان دفاعی عربستان و پاکستان صراحتاً به بازدارندگی هستهای اشارهای ندارد، اما آپارنا پانده، مدیر ابتکار آینده هند و جنوب آسیای مؤسسه هادسون معتقد است که عربستان سعودی احتمالاً تواناییهای هستهای پاکستان را شکلی از بازدارندگی جامع ببیند. پانده به المانیتور گفت: «اگر شما عربستان سعودی باشید و به اوکراین، ایران، لیبی و کره شمالی نگاه کنید، با خود میگویید که سلاحهای هستهای امنیت را تضمین میکنند.» با این حال، مشخص نیست که این توافق تا کجا پیش میرود، زیرا جزئیات آن علنی نشده است.
پانده گفت: «در توافقهایی مانند ناتو، جزئیات دقیق مشخص است و آزمایش شدهاند. اما این توافق به تازگی امضا شده است و ما جزئیات دقیق را نمیدانیم.»
دهههاست که پاکستان و عربستان سعودی رابطه دفاعی قوی دارند که در سال ۱۹۸۲ و از طریق توافق همکاری امنیتی دوجانبه رسمی شد و به پرسنل پاکستانی اجازه داد در خاک عربستان مستقر شوند و پشتیبانی و آموزش ارائه دهند. ملیحه لودهی، سفیر پیشین پاکستان در ایالات متحده گفت: «برای پاکستان این ورود به معادلات قدرت در خاورمیانه بسیار بزرگ است، هرچند این کشور خود را در منطقهای ناپایدار وارد کرده است.» لودهی خاطرنشان کرد: «پیمان دفاع متقابل یک تحول برجسته است. این پیمان رابطه امنیتی را که از قبل قوی بوده به سطح دیگری ارتقا میدهد. این توافق روابط چندجانبه بین شرکای استراتژیک دیرینه را بیش از پیش تقویت خواهد کرد.»
این همکاری طولانیمدت شاهد حضور نیروهای پاکستانی در عربستان سعودی بوده که در ظرفیتهای مختلف، از جمله ارائه پشتیبانی مشاورهای در جریان اشغال مسجدالحرام در سال ۱۹۷۹ و جنگ خلیج فارس در سالهای ۹۰ و ۹۱ که طی آن، پاکستان حدود ۱۱ هزار نیرو به عربستان سعودی اعزام کرد تا به دفاع از خاک این کشور کمک کند، فعالیت کردهاند. امروزه، حدود ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ پرسنل نظامی پاکستانی در پادشاهی مستقر هستند.
آنچه پاکستان به دست میآورد
برای پاکستان، این پیمان هم دستاوردهای نمادین و هم اقتصادی به همراه دارد. پانده خاطرنشان کرد: «پاکستان همیشه خود را بهعنوان یک قدرت فرامنطقهای میبیند.» حفاظت از دو مکان مقدس مسلمانان، مکه و مدینه، «برای پاکستان از نظر نمادین بسیار بزرگ است.» مشاهد حسین، رئیس پیشین کمیته دفاعی سنای پاکستان نیز با اشاره به اینکه از زمان تأسیس، چشمانداز پاکستان پاناسلامیستی بوده، خاطرنشان کرد: «پاکستان توان نظامی دارد و در مقابل، آنچه به دست میآورد، تقویت اقتصادی است. پاکستان گزینه راهبردی تازهای برای کشورهای خلیج فارس است.»
از نظر اقتصادی، حمایت عربستان سعودی به همان اندازه اهمیت دارد. الیزابت ترلکلد، مدیر برنامه آسیای جنوبی مرکز استیمسون اذعان کرد: «این توافق جایگاه پاکستان به عنوان یک بازیگر کلیدی امنیتی در خاورمیانه را تثبیت میکند و در عین حال، توانایی پاکستان برای تکیه بر عربستان سعودی به عنوان شریکی برای امنیت انرژی و حمایت اقتصادی را تقویت میکند.» پانده نیز در تأیید همین موضوع خاطرنشان کرد: «پاکستان همیشه کمبود پول داشته و عربستان سعودی مقدار زیادی سرمایه دارد.» او پیشبینی کرد که طی ماههای آینده شاهد اعلام سرمایهگذاریهای سعودی در این کشور خواهیم بود.
ریاض پیشتر مبالغ هنگفتی به پاکستان اختصاص داده است. در اکتبر ۲۰۲۴، دو کشور توافقهایی به ارزش ۲.۸ میلیارد دلار در زمینه سرمایهگذاری سعودی در بخشهای مختلف امضا کردند. مدتهاست که عربستان سعودی در پتروشیمی، انرژی، معدن و زیرساختهای پاکستان سرمایهگذاری کرده است؛ از جمله قراردادهای ۲۰ میلیارد دلاری که در جریان سفر سلطنتی در سال ۲۰۱۹ اعلام شد.
اما غفار حسین، کارشناس امنیتی معتقد است که این توافق «بیشتر وزن نمادین دارد تا استراتژیک». او توضیح داد: «برای عربستان سعودی، همکاری با یک قدرت نظامی دارای قابلیتهای هستهای از نظر ظاهری مطلوب است. برای پاکستان، این توافق اهمیت دوبارهای در صحنه منطقهای فراهم میآورد؛ چیزی که طی سالهای اخیر برای دستیابی به آن تلاش کرده است.» پانده نیز درباره خوانش بیش از حد از جنبه نظامی این پیمان محتاط است. او گفت: «اگر درگیری هند و پاکستان رخ دهد، ممکن است (ریاض) از آن (اسلامآباد) حمایت دیپلماتیک کند. ممکن است حمایت اقتصادی ارائه دهد. اما آیا از جتهای جنگنده خود برای حمله به هند استفاده خواهد کرد؟ فکر نمیکنم چنین اتفاقی بیفتد.»
