مراکز «سراج»؛ گامی در مسیر عدالت درمانی و ارتقای سلامت روان اجتماعی
اینجا چراغی روشن است
مرجان قندی
گروه گزارش
وزارت بهداشت در این مقطع که سلامت روان به یکی از دغدغههای اصلی جامعه تبدیل شده، با راهاندازی مراکز سلامت روان جامعهنگر «سراج»، گامی بلند در مسیر عدالتدرمانی و ارتقای سلامت روان جامعه برداشته است. این مراکز با تمرکز بر مناطق محروم، تلاش دارند خدمات تخصصی روانپزشکی، رواندرمانی و مددکاری اجتماعی را در دسترس همگان قرار دهند؛ اقدامی که بهگفته مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد، میتواند نقطهعطفی در کاهش آسیبهای روانی و اجتماعی در کشور باشد.
محمدرضا شالبافان، مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت با اشاره به زیرساختهای سلامت روان در کشور، توضیح میدهد: «سیستم سلامت روان در ایران از دهههای گذشته بر پایه مراکز جامع سلامت و خانههای بهداشت بنا شده است. این مراکز خدماتی مانند مراقبتهای پزشکی، مامایی، واکسیناسیون و مراقبت از کودکان و مادران باردار را ارائه میدهند.»
او میگوید: «حدود 10 سال قبل، خدمات روانشناختی نیز به این مراکز افزوده شد و تعداد روانشناسان فعال در شبکههای بهداشتی درمانی به بیش از ۳ هزار نفر رسید. با این حال، بیماران مبتلا به اختلالات شدیدتر مانند اضطراب، افسردگی، بیماریهای روانپزشکی و افکار خودکشی، نیازمند خدمات تخصصیتری بودند که معمولاً به بیمارستانهای روانپزشکی ارجاع داده میشدند. این روند با چالشهایی مانند کمبود تختهای بستری، فاصله مکانی زیاد و محدودیتهای زیرساختی همراه بود؛ مسائلی که ضرورت ایجاد مراکز تخصصیتر و در دسترستر مانند مراکز سراج را دوچندان کرد.»
مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت با اشاره به راهاندازی مراکز سلامت روان جامعهنگر «سراج» در سراسر کشور، این اقدام را گامی مهم در تکمیل فرآیند ارائه خدمات سلامت روان در چهارچوب نظام ارجاع میداند و میگوید: «تمرکز اصلی در جانمایی این مراکز، مناطق محروم و آسیبپذیر کشور بوده است. جایی که دسترسی به خدمات برای ارتقای سلامت روانی اجتماعی محدود و آمار آسیبهای اجتماعی و خودکشی پایینتر است. هدف از این توزیع، کاهش نابرابریهای منطقهای و ارتقای دسترسی به خدمات روانپزشکی، روانشناسی و مددکاری است.» شالبافان با اشاره به ساختار ارجاع در مراکز سراج توضیح میدهد: «این مراکز در سراسر کشور با هدف تکمیل فرآیند ارائه خدمات سلامت روانی-اجتماعی در چهارچوب نظام ارجاع راهاندازی شدهاند. مراجعه به مراکز سراج از طریق ارجاع از مراکز جامع سلامت انجام میشود. تمام افرادی که به مراکز سراج مراجعه میکنند، ابتدا به مراکز جامع سلامت مراجعه کرده و پس از تشکیل پرونده، وضعیت روانی آنان توسط پزشک، روانشناس و مراقب سلامت بررسی میشود. در صورت نیاز به خدمات تخصصیتر، این افراد برای اقدامات تکمیلی به مراکز سراج ارجاع داده میشوند.»
شالبافان با تشریح وظایف اصلی مراکز سراج میگوید: «این مراکز مسئول آموزش مداوم پزشکان عمومی فعال در مراکز جامع سلامت هستند؛ آموزشهایی که شامل مباحث روانپزشکی، درمانهای نوین، مدیریت موارد و نظارت بر عملکرد آنان میشود.»
او توضیح میدهد: «پس از ترخیص بیماران روانپزشکی، مراکز سراج وظیفه پیگیری وضعیت آنان را برعهده دارند تا از سفرهای طولانی و هزینههای اضافی جلوگیری شود. در واقع، این مراکز در موارد نیاز به بستری در بیمارستان و بخشهای روانپزشکی نقش تسهیلکننده و پس از ترخیص نقش حمایتی و نظارتی را ایفا میکنند؛ بویژه در مناطقی که فاصله محل زندگی افراد تا مراکز درمانی زیاد است.»
ضرورت حمایت نهادهای دولتی و محلی برای توسعه پایدار طرح سراج
مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت یکی دیگر از فعالیتهای کلیدی مراکز سراج را همکاری با اهالی محل، خیرین و سازمانهای مردمنهاد عنوان میکند و میگوید: «این مشارکتها نقش مهمی در تقویت خدمات درمانی و حمایتی ایفا میکند، بویژه در مواردی که هزینههای درمان برای بیماران چالشبرانگیز است. چنین همکاریهایی میتواند از قطع روند درمان و بازگشت بیماری جلوگیری کرده و در کاهش هزینههای کلی سلامت روان مؤثر باشد. خدمات سرپایی در کشور نسبت به درمانهای بستری هزینه کمتری دارد و با مدیریت مناسب، میتواند نقش مؤثری در بهبود سلامت روان افراد جامعه ایفا کند.»
او به نقش مهم فرمانداری در شهرستانها، بویژه در مناطق کوچک و خارج از شهرهای بزرگ اشاره میکند و میگوید: «با حمایت و هماهنگی فرمانداریها، میتوان خدمات سلامت روان اجتماعی را توسعه داد و مشکلات اجتماعی مانند بیکاری، مشکلات مالی، مسائل قانونی و نیازهای دیگر را که خارج از حوزه مستقیم وزارت بهداشت است، از طریق نهادهای دیگر مانند بهزیستی، کمیته امداد، قوه قضائیه و آموزش و پرورش برطرف کرد. این همکاریهای بین بخشی، باعث میشود که مشکلات جامعه به صورت جامعتر و مؤثرتر حل شوند و ارجاعها از مراکز دیگر به مراکز سراج و بالعکس به صورت هماهنگ انجام شود.»
۱۳ مرکز فعال در استان تهران با ارجحیت مناطق کمتربرخوردار
مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت با اشاره به روند توسعه این طرح، توضیح میدهد: «طرح سراج از سال 1394 در شهرهای بردسیر، اسکو و قوچان بهصورت آزمایشی آغاز شد و در فاز دوم، در 6 استان دیگر نیز به مرحله اجرای آزمایشی رسید. در این مرحله، منطقه 17 تهران، شهرستان بهارستان در استان تهران، اردکان در یزد و استانهای مازندران، کردستان و زنجان نیز به طرح اضافه شدند. پس از آن، 12 استان دیگر نیز به این شبکه پیوستند.»
شالبافان میگوید: «طی چند سال گذشته حدود 70 مرکز سراج افتتاح شده و پیشبینی میشود با توجه به نیازهای منطقهای و جمعیتی کشور، تعداد مورد نیاز در کل کشور 300 مرکز است. با این حال، سه استان هنوز فاقد مرکز سراج هستند که البته برنامهریزی برای راهاندازی مراکز در دست اقدام است و توسعه بیشتر نیازمند حمایتهای گستردهتر از سوی نهادهای دولتی و غیردولتی است.»
او به وضعیت مراکز سراج در پایتخت اشاره میکند و میگوید: «در حال حاضر، در استان تهران با توجه به جمعیت بالا و آسیبهای موجود در مناطق حاشیهای، ۱۳ مرکز سراج فعال هستند و نتایج مثبتی از خدمات این مراکز مشاهده میشود.»
مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت بر ضرورت همکاری نهادهای آموزشی، فرهنگی و محلی برای ارجاع بیماران و افزایش آگاهی عمومی درباره اهمیت سلامت روان تأکید کرده و میگوید: «توسعه مراکز سراج باید بهصورت قابل توجه و با همکاری مشترک وزارت بهداشت، سازمان برنامه و بودجه، نهادهای محلی و دانشگاههای علوم پزشکی و سایر نهادها ادامه یابد تا پاسخگوی نیازهای روزافزون کشور در حوزه سلامت روان باشیم.»
شالبافان افتتاح صدمین مرکز سراج در بندر انزلی را نمادی از پیشرفت در این حوزه دانسته و ابراز امیدواری میکند که با تداوم حمایتها، اثربخشی این مراکز در بهبود سلامت روان جامعه تثبیت شود.
مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت میگوید: «مراکز سراج با هدف ارائه خدمات تخصصی و جامع در سطح محلی و جامعهنگر، نقش کلیدی در کاهش بار مشکلات روانی و اجتماعی دارند و با همکاری نهادهای مختلف، تلاش میکنند تا سلامت روان و اجتماعی جامعه بهبود یابد.»
بــــرش
نتایج امیدوارکننده از فعالیت مراکز سراج
شالبافان با اشاره به نتایج اولیه فعالیت این مراکز میگوید: «مراکز سراج توانستهاند در کاهش شیوع خودکشی، جلوگیری از تشدید مشکلات روانی و اجتماعی و بهبود وضعیت روانی کودکان و نوجوانان نقش مؤثری ایفا کنند.»
مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت با اشاره به حجم بالای مراجعات به مراکز سراج، توضیح میدهد: «در سال گذشته، حدود 21 هزار پرونده جدید در این مراکز تشکیل شده است که نشاندهنده نیاز گسترده جامعه به خدمات سلامت روانی اجتماعی است. بیشترین مراجعات براساس شیوع مشکلاتی مانند افسردگی، اضطراب و مسائل خانوادگی بوده، البته بیماریهایی نظیر اسکیزوفرنی و مشکلاتی مانند افکار خودکشی در این مراکز مورد توجه ویژه قرار میگیرند.»
به گفته او، مراکز سراج خدمات جامع و چندرکنی ارائه میدهند که شامل روانپزشک، روانشناس و مددکار اجتماعی است. همکاری این تیمها برای ارائه خدمات همهجانبه اهمیت زیادی دارد و باعث میشود که نگاه این مراکز به سلامت روان، فراتر از درمانهای فردی باشد.
شالبافان میگوید: «در مقایسه با کلینیکهای روانشناسی سطح شهر، مراکز سراج با رویکردی جامعتر فعالیت میکنند و میتوانند تأثیر قابل توجهی بر بهبود کیفیت زندگی افراد و سلامت روان جامعه داشته باشند.»
