رضا صائمی
دبیر گروه فرهنگی

اگرچه نقد نمادین یکی از شیوه‌های آشنا در حوزه نقد هنری از جمله نقد فیلم و سینماست که بعد از ظهور روانکاوی و بسط نظریه‌های آن در حوزه نقد، مورد توجه قرار گرفته و در شکل‌گیری نشانه شناسی بصری مؤثر بوده اما گاهی افراط در تأویل‌های نمادین موجب شده که ماهیت و جوهره خود اثر به مثابه یک ابژه هنری فراموش یا انکار شود. این نگاه افراطی در نقد فیلم و سریال بویژه آنها که قصه‌ای تاریخی و سیاسی و اجتماعی دارند، پررنگ‌تر است. اینکه مثلاً فلان کاراکتر فیلم نمادی از فلان شخصیت است یا منظور فلان سکانس و دیالوگ، فلان چیز بوده و فیلمساز خواسته حرفش را در لفافه بزند. این رویکرد افراطی زمانی آنقدر زیاد شد که حتی فیلمسازان گاهی از طریق رسانه‌های شخصی یا مصاحبه‌های مطبوعاتی خود اعلام می‌کنند که مقصود ما از فلان صحنه یا دیالوگ چیزی نبوده که در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌شود یا منتقدی در نقدش به آن اشاره کرده است. یکی از کارگردان‌های سینما می‌گفت تأویل‌های نمادین فیلم‌ها گاهی نه تعریف یا تأویل آنها که موجب تحریف آن می‌شود و خوانش و نقد درست فیلم را مختل می‌کند. این افراطی‌گری در تفسیرهای نمادین بعد از گسترش روانکاوی به جایی رسید که می‌گویند یک بار فروید گفت گاهی سیگار فقط یک سیگار است نه نشانه چیز دیگری. واقعیت این است که فیلم و سریال‌ها خالی از ارجاعات نمادین و نشانه شناسی نیستند و اساساً روایت سمبلیک بویژه در برخی ژانرهای سینمایی مثلاً در اثری سوررئالیستی سویه پررنگی دارد اما این به این معنا نیست که ما تمام عناصر و مضامین یک فیلم و سریال را ذیل نشانه‌شناسی و خوانش‌های نمادین تحلیل کنیم. با اینکه نشانه‌شناسی یک دانش تخصصی است که استفاده افراطی و بدون آگاهی و شناخت از مبانی و اصول آن، موجب شده نقدهای سمبلیک و نمادین در حد روایت‌های مبتذل و دم دستی تنزل یافته و به عنوان یک عامل بازدارنده عمل می‌کند. به این معنا که به جای درک درست و دقیق اثر هنری، مانع از فهم درست آن می‌شود. گاهی در این خوانش‌های نمادین، مفاهیم و عناصری به فیلم الصاق می‌شود که هیچ نسبت منطقی و دراماتیکی با اثر ندارد و در واقع به جای نقد و تحلیل به تحریف آن دست می‌زند. حالا با توسعه شبکه‌های اجتماعی، بیش از گذشته شاهد تأویل‌های نمادین افراطی هستیم و هر کس از ظن خود یک صحنه را به نماد مفهومی که در ذهن خود دارد، نسبت می‌دهد. فیلم «پیر پسر» از جمله آخرین فیلم‌های ایرانی است که در معرض این افراط‌ها قرار گرفته است. این آفت آسیب‌زا در حوزه نقد را باید جدی گرفت.