وزارت علوم در پی پیام رهبر فرزانه انقلاب اعلام کرد
سیاست‌گذار ی جامع برای تحول در نظام آموزش عالی
در جنگ تحمیلی دشمن اسرائیلی به ایران، نقش بخش فناوری پررنگ بود. این جنگ نشان داد که ایران برای دفاع، اعم از دفاع نظامی، لجستیک یا دفاع مدنی، نیازمند توسعه فوری و همه جانبه علم و فناوری است. جنگ اخیر نشان داد که در جهان امروز، عقبه جنگ‌ها، دانشگاه‌ها، علم و فناوری هستند، نه جامعه‌ای که مثل جنگ 8 ساله تدارکاتی چون غذا و لباس را فراهم کند. بنا به ضرورت ارتقای جایگاه علم و فناوری در حوزه امنیت ملی بود که این بخش در پیام جمعه گذشته رهبر فرزانه انقلاب جایگاه ویژه‌ای یافت. رهبر انقلاب در یکی از فرازهای این پیام، «شتاب لازم در پیشرفت دانش و فناوری در همه بخش‌ها» را «وظیفه نخبگان علمی» برشمردند. در پاسخ به این وظیفه تعیین شده از سوی رهبر انقلاب برای «نخبگان علمی»، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری روز گذشته بیانیه‌ای صادر کرد. در این بیانیه، با اشاره به اینکه «در جهان پرتلاطم امروز، قدرت علمی یکی از ارکان اصلی اقتدار ملی و رفاه اجتماعی کشورها به شمار می‌رود»، آمده است: «وزارت علوم، تحقیقات و فناوری پیرو دستور مقام معظم رهبری، با درک عمیق از ضرورت تحول بنیادین در نظام آموزش عالی، اقدام به برداشتن گام‌های مهمی در مسیر اجرای سیاست راهبردی نوین نموده تا بتواند مسیر جهش علمی ایران را هموار سازد.» وزارت علوم با بیان اینکه این وزارتخانه «با توجه به چالش‌های ساختاری، شکاف عملکردی و ضعف ارتباط میان دانشگاه و جامعه، با هدف ارتقای کیفیت آموزشی و پژوهشی، سیاست‌گذاری جامع و یکپارچه‌ای را آغاز کرده تا زیرساخت‌های تحول در نظام آموزش عالی کشور فراهم شود»، «بازنگری عمیق در حکمرانی دانشگاهی و نظام ارزیابی سیاست‌های علمی کشور» را ضروری خواند. «بازنگری در کیفیت آموزش و پژوهش»، «تلاش برای شکل‌گیری اراده سیاسی فرابخشی»، تلاش برای «نگهداشت و جذب نخبگان علمی»، «اصلاح نظام جذب دانشجو و استاد»، «تجهیز آزمایشگاه‌ها و توسعه پارک‌های فناوری و دسترسی به منابع علمی جهانی با کمک دولت و مجلس»، از دیگر راهکارهای تعیین شده از سوی این وزارتخانه برای تحقق «شتاب علمی» تعیین شده از سوی رهبر معظم انقلاب، عنوان شده است. گرچه رسیدن به چنین تحولی، راهی سخت و طولانی است، زیرا عقبه‌ای از گسست و ناکامی را در پس خود دارد که باید شناسایی شود. باوجود این، به نظر می‌رسد جنگ تحمیل شده، مسأله اصلاح و بازنگری در نهاد دانشگاه و نظام علم در ایران را اجتناب ناپذیر کرده است. در جهان امروز، علم و فناوری، عقبه ماشین جنگی کشورها هستند و بدون این عقبه، پیروزی در جنگ، سخت و دشوار خواهد بود.
یادداشت
چگونه باید به سراغ علم برویم؟
رضا منصوری
سیاست‌گذار علم و استاد بازنشسته دانشگاه شریف
اینکه اولین توصیه رهبر انقلاب در پیام اخیرشان موضوع شتاب دادن به رشد علم و فناوری بوده است- همچنان که پیش‌تر نیز بارها بر این مهم تأکید داشتند- بدان معنا است که عالی‌ترین مقام سیاسی کشور راهکار اصلی بسیاری از مسائل کشور را علم می‌دانند. از جمله، نقشی که علم و فناوری در بخش دفاعی دارد و اهمیت آن در نبرد 12 روزه اخیر بیش از هر زمان آشکار شد. البته، دفاع جانانه جوانان‌مان در دوران دفاع مقدس ۴۵ سال پیش هم اول بار این ضرورت را نشان داد. پس از آن بود که توسعه علمی و فناوری در دهه 70 و 80 جهشی چشمگیر داشت و در بخش دفاعی هم شاهدش بوده‌ایم.
پس از آن اما از نیمه دهه 80 تاکنون ما با یک غفلت 20 ساله مواجه شدیم. غفلتی که خود را در کاهش بودجه‌های پژوهشی، به سخره گرفته شدن علم و شیادی علمی با پایان‌نامه‌ها و مقالات برون‌سپاری شده و بازاری نشان داده است.
متأسفانه شاخص ما برای سنجش رشد علمی رجوع به تعداد مقالات علمی منتشر شده است که یقیناً شاخصی دچار خطا است. در دو دهه گذشته که من از آن به عنوان دوران رکود علمی یاد می‌کنم، بسیاری از دانشگران فعال و جوان‌مان مهاجرت کردند که در بسیاری موارد نه به دلیل هوسرانی یا مشکل داشتن با نظام سیاسی بلکه ناشی از عدم حمایت مالی از نخبگان و ناتوانی آنها از تأمین حداقل‌های زندگی‌شان بود.
امروز پرسشی که پیش روی همه ماست، این است که چرا با همه پیشرفت‌های شایان توجهی که بعد از انقلاب در حوزه‌های مختلف علم داشته‌ایم در حل مسائل کشور از جمله ناترازی انرژی و ورشکستگی آبی قاصر و ناتوانیم. بارها گفته و نوشته‌ام که هیچ گاه از خود نپرسیده‌ایم علم یعنی چه و چرا و چگونه باید به سراغ علم برویم. فروکاستن علم به آنچه در کتاب‌ها نوشته شده، خطا است زیرا علم فعالیتی اجتماعی در جهت پاسخ به نیاز جامعه است. در چگونگی دادن این پاسخ است که تشکیلات علمی و فرآیندهای حمایت از علم تعریف می‌شود.
اساس منشور علمی که در وزارت علوم در سال 1382 تدوین شد این علم بود که از آن غفلت شد. علم را نمی‌شود به تعداد مقالات فروکاست.
سیاست‌گذاری ما باید به سمت تعیین بودجه‌های پژوهشی در جهت حل مسائل کشور هدایت شود. اشتباه نکنید، با این نگاه حتی می‌توان از علوم بنیادی نیز حمایت کرد. اما علی رغم آن منشور دوباره برگشتیم به آموزش و پژوهش بی هدف در دانشگاه‌ها. علم را فراموش کرده‌ایم و تاحدی دانش فنی دفاعی تولید کرده‌ایم.
در شرایط کنونی کشور، با در نظر گرفتن قیدهای فرهنگی و اقتصادی راهی نمی‌بینم جز اینکه علم در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها هر چه بیشتر با نیازهای دفاعی ما هماهنگ شود.
تنها بخش دفاع است که نتیجه می‌خواهد. این تنها برون‌رفت ما از رکود علمی است. وزارت علوم و دیگر نهادهای متولی چاره‌ای ندارند جز اینکه از ظاهرسازی عبور کنند و به این بیندیشند چگونه می‌توان با تغییر ساختار دانشگاه به وضعیت مطلوب رسید. ما باید از یک روال انحرافی ۱۰۰ ساله عبور کنیم.
این می تواند از تغییر رویکرد ما نسبت به نحوه جذب دانشجو در مقطع دکتری شروع شود. این چه معنی دارد که اصل بر شمارش تعداد دانشجوی دکتری باشد و نه ارتباط مسأله با نیاز کشور. در وضعیت درست علمی ما باید دانشجوی دکتری را براساس مسائلی که روی میز است همراه با بودجه لازم برای حل مسأله و توانایی استاد برگزیده شود. این را مقایسه کنید با خرید و فروش رساله و مدرک.
