فریدون بیگلری
معاون فرهنگی موزه ملی ایران

برایان فاگان بیش از پنج دهه، پلی بین محیط آکادمیک باستان شناسی و عموم مردم بود و در کتاب‌های متعددش مفاهیم پیچیده باستان‌شناسی را به زبانی روشن و شیوا بازگو کرد.
فاگان، باستان‌شناسی برجسته و متخصص پیشا‌تاریخ بود. فعالیت آکادمیک خود را به‌عنوان استاد مدعو در دانشگاه ایلینویز آغاز کرد و در دهه شصت میلادی به‌عنوان استاد تمام در دانشگاه کالیفرنیا، سانتا باربارا منصوب شد. وی مؤلف یا ویراستار ۴۶ کتاب بود که هفت جلد آنها کتاب درسی پرتیراژ برای مقطع کارشناسی است مثل «سرآغاز»، «مردم زمین» و «باستان‌شناسی: مقدمه‌ای کوتاه» که دهه‌ها پس از انتشار بارها بازویرایش و به روز شدند. کتاب‌هایی که به زبان ساده و بدون اصطلاحات پیچیده، پیشرفت‌های باستان‌شناسی را برای مبتدیان تشریح می‌کردند. فاگان افزون بر انتشار بیش از ۱۰۰ مقاله تخصصی، هم سردبیر مجلات معتبری مانندباستان شناسی جهان و نویسنده‌ای پرکار در رسانه‌های عمومی بود. او با نوآوری در آموزش به‌طور مستمر کلاس‌های مقدماتی پرجمعیتی برای دانشجویان برگزار می‌کرد. فعالیت‌های مختلف او در عمومی‌سازی باستان‌شناسی شامل مشاوره برای مؤسسه انتشارات جغرافیای ملی آمریکا، انکارتا و بی‌بی‌سی، سخنرانی در نهادهایی چون مؤسسه اسمیتسونین و ساخت برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی (مانند مجموعه «تمدن‌های گمشده») بود که برایش جوایز مهمی مانند جایزه خدمات برجسته انجمن باستان‌شناسان حرفه‌ای و جایزه آموزش عمومی انجمن باستان‌شناسی آمریکا را به ارمغان آورد. رویکرد علمی فاگان تلفیقی از تاریخ فرهنگی و روش‌های نوین بود که بر روایتگری تاریخی با داده‌های باستان‌شناسی و علوم مرتبط تأکید داشت، فاگان مدافع سرسخت مطالعات میان‌رشته‌ای (به‌ویژه در تغییرات اقلیمی گذشته) و منتقدی پیشرو در بازتعریف نقش باستان‌شناسی در جامعه معاصر بود.
آشنایی شخصی من با کتاب‌های فاگان به حدود سی و هفت سال پیش می‌رسد. روز گرم مرداد ماه سال شصت و هفت بود و مأمور پست بسته‌ای برایم آورد که محتوایش به معنای واقعی کلمه تا سال‌ها میخکوبم کرد. کتابی رنگی به‌نام ماجرای باستان شناسی از مؤسسه جغرافیای ملی آمریکا که تاریخ باستان‌شناسی را به زبانی جذاب و قابل‌درک برای عموم روایت می‌کند. فاگان در این کتاب با مرور بزرگ‌ترین کشفیات باستان‌شناسی تاریخ، از نبونید در سده ششم پیش از میلاد تا قرن بیست مخاطب را در سفری پرشور از یک اکتشاف به اکتشافی دیگر می‌کشاند و همزمان خواننده را با خود رشته باستان شناسی آشنا می‌کند. کتاب پر از عکس‌های حرفه‌ای از مکان‌ها و کاوش‌های باستانی، اشیا، بازسازی صحنه‌های گذشته و عکس‌های تاریخی است. بخش‌های جذاب‌تر کتاب برای من که در گام‌های اولم در باستان شناسی پارینه سنگی بودم، کشفیات این رشته از قرن نوزدهم تا آن زمان خصوصاً در شرق آفریقا بود.
متأسفانه ما در ایران در آموزش باستان شناسی به عموم مردم چندان موفق نبودیم و هنوز بسیاری از مردم باستان شناسی و گنج‌یابی را مترادف هم می‌دانند. هر چند بعضی از همکارانم در رسانه‌های اجتماعی مثل اینستاگرام تلاش دارند تا با انعکاس درست کشفیات باستان شناسی و کلاً اهمیت رشته باستان شناسی در فهم گذشته، عموم مردم را با این موضوع آشنا کنند. اما قطعاً راه درازی در پیش داریم. یکی از تجربیات موفق سال‌های اخیر در این حوزه دوره چهار جلدی تاریخ ایران باستان است که به همت انتشارات سایان و با کیفیت بسیار خوبی منتشر شد. تا آنجا که اطلاع دارم از کتاب‌های فاگان تنها کتاب «سرآغاز: درآمدی بر باستان‌شناسی» به ترجمه دکتر شاملو توسط انتشارات سمت در دو جلد منتشر شده است که ترجمه آن چندان روان نیست. امیدوارم در آینده شاهد انتشار ترجمه کتاب‌های دیگر این نویسنده توانمند باشیم. 
یادش گرامی