وقتی سنگ، سند تمدن میشود
هانی رستگاران
پژوهشگر میراث فرهنگی و ثبت آثار تاریخی
میراث جهانی، تنها فهرستی از آثار فاخر تاریخی یا شگفتیهای طبیعی نیست؛ آنچه در این عنوان متجلی میشود، تصویری است از حافظه مشترک انسانها در پهنهای از زمین که فراتر از مرزهای جغرافیایی و سیاسی معنا مییابد. سالهاست که یونسکو تلاش میکند با ثبت آثار منحصربهفرد طبیعی، فرهنگی یا ترکیبی، به حفظ گنجینههایی بپردازد که بخشی از تاریخ، فرهنگ و زیستجهان بشر را در خود جای دادهاند. درههای خرمآباد در استان لرستان، اکنون در آستانه ورود به این حلقه جهانی قرار گرفتهاند؛ مجموعهای بیبدیل از طبیعت زاگرس و تاریخ انسان اولیه که شایستگی خود را برای جهانیشدن به اثبات رساندهاند. دره خرمآباد نهتنها چشماندازی طبیعی است، بلکه گسترهای از حیات و تاریخ را در خود نهفته دارد. این دره دارای هفت غار و پناهگاه صخرهای است که از جمله آنها میتوان به غارهای کنجی، میشپهلو، دوشه و هومیان اشاره کرد. یافتههای باستانشناسی از این غارها نشان میدهد که سابقه حضور انسان در این منطقه به حدود ۵۴ تا ۶۰ هزار سال پیش بازمیگردد. آثار نئاندرتالها و انسانهای اولیه در این دره نهتنها برای ایران، بلکه برای تاریخ انسان در غرب آسیا اهمیت دارد. این منطقه یکی از مسیرهای احتمالی مهاجرت انسان از فلات ایران به نواحی دیگر جهان نیز محسوب میشود. پرونده ثبت جهانی دره خرمآباد در سال ۱۴۰۲ توسط وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی تهیه شد. به تازگی شورای بینالمللی بناها و محوطهها (ایکوموس)، نهاد تخصصی یونسکو، با بررسی کامل پرونده، آن را شایسته ثبت جهانی دانسته و توصیه کرده است دره خرمآباد در فهرست میراث جهانی قرار گیرد. این پیشنهاد اکنون در نوبت بررسی اجلاس چهلوهفتم کمیته میراث جهانی است که در تابستان ۲۰۲۵ در پاریس برگزار خواهد شد. در صورت موفقیت، دره خرمآباد بیستونهمین اثر ثبتشده جهانی از ایران خواهد بود و اولین اثر طبیعی–فرهنگی از لرستان. این پرونده تنها شامل غارها نیست، بلکه مجموعهای گسترده از عناصر طبیعی و تاریخی را در بر میگیرد. مدیریت شهری خرمآباد و استانداری لرستان با همکاری میراث فرهنگی، سازمان محیط زیست و دانشگاه علوم پزشکی، طرحهایی نظیر لایروبی و ساماندهی رودخانهها، حذف زبالهها، کنترل حاشیهنشینی و حفاظت از پوشش گیاهی و گونههای جانوری درهها را آغاز کردهاند. همچنین طرحهای آموزشی و اجتماعی برای توانمندسازی ساکنان محلی و جلب مشارکت آنها در فرآیند حفاظت طراحی شده است. ثبت جهانی درههای خرمآباد، فرصتی بیتکرار برای معرفی لرستان در سطح بینالمللی است. این رویداد میتواند سبب تحول در گردشگری منطقه، جذب سرمایهگذاری، اشتغالزایی بومیو ارتقای جایگاه علمیو فرهنگی استان شود. از سوی دیگر، توجه جهانی به ارزشهای دیرینه این سرزمین، به حفاظت مؤثرتر منابع طبیعی و تاریخی آن یاری خواهد رساند. درههایی که هزاران سال پیش مأمن اولین انسانها بودهاند، امروز میتوانند الگویی برای پیوند بین گذشته و آینده، بین انسان و طبیعت و بین هویت محلی و مسئولیت جهانی باشند. جهانی شدن این میراث، گامیاست برای بازشناسی آنچه بهدرستی «یادگار سنگ و انسان» نامیده میشود.
