سمیه افشین‌فر
خبرنگار

بازار شایعات داغ است. خبری که خبر نیست، همانند گلوله برفی کوچک  از نقطه ای شروع می کند و می‌چرخد بزرگ و بزرگ تر شده و تا به خودمان بجنبیم بر سر افکارعمومی‌آوار می‌شود. این روزها، روزهای تولید و پخش اخبار جعلی و شایعات بخصوص از سوی معاندان است. این‌ گونه اخبار که به آنها دیپ فیک هم گفته می‌شود، به معضلی برای همه رسانه‌های جهان تبدیل شده است. در شرایط بحرانی، هم تعدادشان بیشتر می‌شود و هم اثرگذاری بیشتری دارند. اما چگونه می‌توانیم اخبار واقعی را از انواع کاذب آن شناسایی کنیم. لیلا وصالی، مدیرعامل انجمن سواد رسانه‌ای و عضو هیأت علمی‌دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی در تعریف سواد رسانه‌ای آن  را درک مهارت معنی می‌کند و می‌گوید:« بخشی از قدرت تشخیص ما به نحوه استفاده از رسانه برمی‌گردد. در این روزهایی که با بحران مواجه هستیم، متخصصانی که از هوش مصنوعی  استفاده کرده‌اند قطعاً قدرت تشخیصی بهتری برای درک اخبار غیرواقعی دارند.» او از جوانان فعال حوزه هوش مصنوعی می‌خواهد در شبکه‌های اجتماعی هر جا با تصاویر و فیلم‌های جعلی مواجه شدند، حتماً در قالب پیام اطلاع‌رسانی  و مردم را آگاه کنند، زیرا آنها به نسبت بقیه قدرت تشخیص بهتری دارند.  
مدیرعامل انجمن سواد رسانه‌ای در ادامه به بیان تفاوت بین اخبار جعلی و شایعات می‌پردازد:«یکی از موضوعات مهمی‌که باید به آن توجه داشت اخبار شایعات است. شایعات  در اثر کمبود اطلاعات به وجود می‌آیند. یعنی زمانی که می‌دانید اتفاقی افتاده، اما از آن اطلاع دقیقی ندارید و افراد گمانه‌زنی‌های خود را به عنوان اطلاعات موثق در اختیار دیگران قرار می‌دهند. در واقع در اصطلاح عامیانه به آن یک کلاغ، چهل کلاغ هم گفته می‌شود.»  کسی که خبری را دریافت می‌کند با تصورات ذهنی خود چیزی به آن اضافه کرده و خبر را به نفر بعدی تحویل می‌دهد و شایعه جان می‌گیرد و مسیر خودش را از فضای واقعی به فضای مجازی باز می‌کند. این متخصص سواد رسانه معتقد است نشانه‌هایی هستند که باعث می‌شوند ما شایعات را بهتر تشخیص دهیم. او می‌گوید:«زبان شایعه، عامیانه  یا ترکیبی از زبان عامیانه و رسمی‌است.  منبع دقیقی برای شایعات ذکر نمی‌شود و همین موارد کافی است تا به ما یادآور شوند که با  شایعه مواجه هستیم.» اما داستان اخبار جعلی از شایعات متفاوت است. وصالی می‌گوید:«اخبار جعلی کاملاً عامدانه و به صورت حرفه‌ای و در یک فضای رسانه‌ای تنظیم می‌شوند.  یعنی از ابتدا آنها را  یا در شبکه‌های اجتماعی یا در رسانه‌های معاند می‌ببینید و دائم  منتشر می‌شوند. شکل ظاهری این اخبار مثل اخبار رسمی‌است. معمولاً یک منبع جعلی هم  به آنها  نسبت می‌دهند.  حتی ممکن است با استفاده از لوگوی یک رسانه رسمی، منبع جعل کنند تا خبر برای مخاطب باورپذیرتر باشد. اخبار جعلی با هدف جنگ یا  فریب افکارعمومی‌ساخته شده و معمولاً توسط رسانه‌های همسو به طور دائم و همزمان منتشر می‌شوند، تا جایی که مخاطب تصور می‌کند حتماً درست می‌گویند و همان مثل معروف «تا  نباشد چیزکی مردم نگویند چیزها»، مصداق همین اثرگذاری است.» به اعتقاد این کارشناس رسانه، همین که می‌گوییم اگر واقعی نبود، همه آن را نمی‌گفتند، باعث افزایش باورپذیری اخبار جعلی  می‌شود.»  

قانون مکث سی ثانیه، راهی برای شناسایی اخبار جعلی
امروز به واسطه وجود  هوش مصنوعی، تولید این‌گونه اخبار بسیار دقیق‌تر شده و این باعث می‌شود تشخیص  این مدل خبرها به افراد متخصص نیاز داشته باشد. اما در مورد  اخبار جعلی نکته‌ای که  اهمیت بسیار زیادی دارد این است که وقتی  خبری دریافت می‌کنید که از منبع آن آگاه نیستید، حتماً به دنبال منابع اولیه  بگردید. این کارشناس رسانه در مورد اخبار جعلی به یک نکته  مهم اشاره کرده که به ما کمک می‌کند چرایی انتشار و هدف‌گذاری این خبرها را متوجه شویم و آن رابطه اقتصادی پیام است. او می‌گوید:«به محض اینکه پیامی‌دریافت می‌کنید، اولاً از مؤلفه‌ها و توصیه‌های اصلی سواد رسانه‌ای  استفاده کنید. به این معنا که قبل از فرستادن پیام یک مکث سی ثانیه‌ای به خودمان بدهیم و از خودمان بپرسیم از کجا معلوم درست باشد؟ و بعد پنج پرسش سواد رسانه‌ای از خودمان داشته باشیم؛ چه کسی پیام را تولید کرده و این پیام با چه هدفی تولید شده است؟ با استفاده از چه ابزار و تکنیک‌هایی این پیام را برای ما مؤثر جلوه می‌دهند؟ از چه فنونی برای قانع کردن ما استفاده کرده‌اند؟ نکته دیگر اینکه مخاطبان اصلی این پیام چه کسانی هستند؟ یعنی یک پیام حتماً قرار نیست فقط شما را  تحت‌تأثیر قرار دهد، گاهی جامعه را هم متأثر از آثار خود‌ می‌کند. می‌دانیم که پیام‌ها اول ممکن است اثرات فردی ایجاد کنند، اما فرد به فرد وارد می‌شوند و یک اثر کلی و جمعی روی جامعه ایجاد می‌کنند. مثل اخبار و پیام‌هایی که در این روزها در افراد ایجاد هراس و نگرانی‌های شدید می‌کند که هم  یک اثر فردی بر  دریافت‌کننده پیام دارد و هم یک اثر جمعی بر جامعه ایجاد می‌کند و مثلاً باعث حرکت کردن و خروج از شهر یا   تعطیلی بعضی از کسب‌و‌کارهای بسیار مهم می‌شود.» اما در مورد اخبار جعلی نکته‌ای که  می‌تواند در تشخیص به ما کمک کند، رابطه اقتصادی پیام است. به نظر وصالی،  یعنی باید ببینیم این پیام اولاً چه منفعتی برای تولیدکننده و ناشر ایجاد می‌کند زیرا هیچ پیامی‌بدون هدف ساخته نمی‌شود. پیام‌ها برای  یک منفعت اقتصادی یا سیاسی  تولید می‌شوند. حالا این منفعت می‌تواند مالی یا کسب جایگاه یا عملیات روانی باشد. او می‌گوید:«باید بتوانیم منفعتی را که این پیام ایجاد می‌کند، تشخیص دهیم و بفهمیم که حالا این منفعت برای چه کسی است. نکته دوم اینکه اگر پیام از سمت رسانه‌هایی ارسال شده باشد که امروز بهتر قادر هستیم ماهیت آنها را تشخیص دهیم، توجه کنید هزینه‌های این رسانه را چه کسی یا کجا می‌پردازد. سازمانی که این منافع را تأمین می‌کند چه هدفگذاری سیاسی برای این رسانه ایجاد کرده است. 
اگر به این نکته توجه کنیم، قادر خواهیم  بود بفهمیم پیامی‌که تولید و ارسال شده منفعت چه کسانی را تأمین می‌کند.  نکته دیگر اینکه ببینیم این رسانه و رفتارهای رسانه‌ای قبل از این پیام،  یعنی اخبار و گزارش‌هایی که قبلاً ارسال می‌کرده به نفع چه کسی و به ضرر چه کسانی بوده است. رسانه‌هایی که تا پیش از این همواره منافع اقتصادی‌شان  را آمریکا تأمین کرده و همواره از مواضع رژیم صهیونیستی حمایت کرده‌اند، امروز سمت ایران نایستاده‌اند و اگر پیامی‌هم تولید می‌کنند حتی  انسان‌دوستانه، قطعاً  این اخبار سرشار از تکنیک‌های اقناع مخاطب یا تکنیک‌های عملیات روانی برای ایجاد رعب و وحشت در دل مخاطب است.» این استاد دانشگاه می‌گوید:«امروزه رسانه‌های آنها هم  مأموریت  دارند افکار عمومی‌مردم ایران را با خودشان همراه کنند و منافع  اسرائیل را از طریق رسانه و جنگ روانی پیش ببرند. اینجاست که  اخبار جعلیِ هدفمندی  با هوش مصنوعی تولید شده و پخش می‌شوند، بنابراین باید این هوشیاری را داشته باشیم که این‌گونه اخبار را تشخیص دهیم.» مدیرعامل انجمن سواد رسانه‌ای در ادامه می‌گوید:«گاهی باید از فضای رسانه‌ای کمی‌فاصله بگیرید و به عقل خود رجوع کنید. زمانی که دچار  هیجان هستیم از رفتارها و استدلال‌های منطقی فاصله می‌گیریم، یعنی ناخودآگاه در این شرایط، ذهن، امکان تفکر عقلانی و منطقی  را  از دست می‌دهد. حتماً در روزهای گذشته تجربه کرده‌اید  که با شنیدن یک صدای مهیب دچار دستپاچگی شده و کارهایی را که به طور معمول انجام می‌دادید، فراموش کردید. دقیقاً این موضوع به عنوان یک تکنیک توسط رسانه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. آنها با بر هم زدن تعادل روانی افراد، فضایی برای خود ایجاد می‌کنند تا مخاطب دروغ‌های آنها را  راحت‌تر و بهتر بپذیرد. بنابراین ابتدا فرد را وارد  دروازه وحشت و هیجان کرده و بعد شروع  به بمباران  اخبار جعلی می‌کنند. پس برای تشخیص این اخبار یکی از کارهایی که باید انجام دهیم این است که سعی کنیم خشم، هیجان و ترس را از خودمان دور کنیم و زمانی که دچار ترس، هیجان و خشم هستیم، تصمیم نگیریم. قبل از ارسال مطلبی برای دیگران، از خود سؤال کنیم آیا این خبر در دیگران ایجاد ترس و نگرانی نمی‌کند؟ از انتشار مطالبی که از آن آگاه نیستیم یا می‌تواند در دیگران نگرانی ایجاد کند، خودداری کنیم.»