در پی انتشار خبری مبنی بر تصمیم جمهوری اسلامی ایران برای تغییر نام خیابان «خالد اسلامبولی» در تهران، ناظران این اقدام را نشانه‌ای نمادین اما مهم در مسیر بهبود روابط میان تهران و قاهره دانسته‌اند. یک عضو شورای شهر تهران خبر داد طی هماهنگی‌هایی که با وزارت امور خارجه انجام شده، درباره تغییر نام خیابان خالد اسلامبولی تصمیم‌گیری و پیشنهادهایی به عنوان جایگزین مطرح شده است.
 این اقدام که پس از سال‌ها سردی در روابط ایران و مصر در دستور کار قرار گرفته نشانه‌هایی از اراده سیاسی برای بازتعریف مناسبات میان ایران و مصر را پدیدار کرده است؛ دو کشوری که در قامت قدرت‌های تأثیرگذار خاورمیانه، نقش بسزایی در امنیت و ثبات منطقه ایفا می‌کنند.  طی یک سال گذشته، رفت‌وآمدهای دیپلماتیک و رایزنی‌های سیاسی میان تهران و قاهره روندی پرشتاب و قابل ‌توجه داشته است. در این رویکرد سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان از زمان تصدی این سمت در شهریور پارسال تاکنون سه مرتبه به مصر سفر کرده است. کارشناسان معتقدند چهار محور اصلی شامل بحران غزه، پرونده هسته‌ای ایران، بحران آب و شرایط نوین بین‌المللی بستری مناسب برای توسعه مناسبات دوجانبه در دوره اخیر فراهم کرده‌اند، به نحوی که هر دو کشور با درک ضرورت همکاری برای حفظ ثبات منطقه‌ای، گام‌هایی معنادار در جهت نزدیکی به یکدیگر برداشته‌اند. از سویی مصر به‌عنوان قدرتی تاریخی در جهان عرب، نسبت به امنیت خلیج فارس و تحولات شامات حساسیت بالایی دارد و در این چهارچوب، همکاری با ایران می‌تواند به ارائه راه‌حل‌های مؤثر منطقه‌ای کمک کند. در سوی دیگر حمایت مصر از مذاکرات هسته‌ای ایران روند مثبتی را در پیشبرد گفت‌و‌گوهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای برای ایران فراهم آورده و نشان از تحول در نگاه قاهره به نقش‌آفرینی مشترک در منطقه است. در مجموع امنیت منطقه مهم ترین موضوعی است که دو کشور حول آن به بهبود روابط مبادرت کردند. در عین حال طیف دیگری از ناظران و کارشناسان مسائل منطقه معتقدند هنوز برای ارزیابی نهایی درباره احیای کامل روابط ایران و مصر زود است و اگرچه اقدامات سیاسی و نمادین خوبی در این زمینه انجام شده اما با توجه به ظرفیت‌های گسترده همکاری امنیتی و اقتصادی برای عینیت بخشی به این روند مثبت وجود دارد و نیاز است که در این راستا اقدامات ملموسی صورت بگیرد.
در نهایت با وجود برخی اختلاف نظرها در خصوص موضوعاتی همچون امنیت دریای سرخ و تحولات شامات، اراده مشترک برای حل و فصل اختلافات از مسیر دیپلماسی، چشم‌انداز روشنی برای روابط ایران و مصر ترسیم می‌کند. تداوم گفت‌وگوها، تبادل تجربیات و بازنگری در رویکردهای گذشته می‌تواند به احیای نقش تاریخی دو کشور در حفظ ثبات منطقه‌ای و تأمین منافع متقابل کمک کند.

یادداشت

اراده جدی تهران برای ترمیم رابطه

احمد لاشین
استاد مطالعات ایران در دانشگاه عین‌الشمس مصر

در سال‌های اخیر، روابط میان مصر و ایران مسیری نسبتاً مثبت را طی کرده و نشانه‌هایی از تغییر در رویکردها و استراتژی‌های دو کشور در قبال بسیاری از مسائل منطقه‌ای دیده می‌شود. هر دوطرف، با نشان دادن حسن‌نیت و آمادگی برای گفت‌وگو، گام‌هایی در جهت ترمیم شکاف‌های سیاسی گذشته برداشته‌اند. با این حال، به باور من هنوز برای قضاوت نهایی درباره بازگشت کامل و رسمی روابط، اندکی زود است؛ چراکه مسائل معلق و پرونده‌های پیچیده‌ای باقی مانده‌اند که نیازمند رایزنی‌های بیشتر در سطح عالی میان رهبران دو کشور است. در این میان، بحث تغییر نام خیابانی در تهران که به یکی از چهره‌های جنجالی تاریخ مصر اشاره دارد، گرچه در ظاهر اقدامی نمادین به نظر می‌رسد، اما در عمل حامل پیامی معنادار است. این تصمیم را نمی‌توان عامل اصلی در بهبود روابط دانست، اما نشانه‌ای روشن از تحول در نگاه نظام جمهوری اسلامی نسبت به مصر تلقی می‌شود. در دوران ریاست‌جمهوری انورسادات، مناسبات میان دو کشور بشدت تیره شد و تهران موضعی تند و انتقادی در پیش گرفت. این دیدگاه، طی دهه‌ها بدون تغییر باقی ماند با وجود درخواست‌های مصر برای تغییر این رویکرد و تغییر نام خیابانی که به قاتل رئیس‌جمهوری مصر اشاره دارد اما ایران برای سال‌ها بر موضع خود نسبت به مصر پافشاری می‌کرد. اکنون اما تغییر در نام آن خیابان می‌تواند نشانه‌ای از اراده سیاسی ایران برای بازتعریف روابط خود در قبال مصر باشد. همچنین این اقدام نشانه‌ای عالی در مسیر تفاهمات میان مصر و ایران است. ایران در سال‌های اخیر خود را به شکل متفاوت و مثبتی معرفی می‌کند و در پی تحقق منافع ملی خود است.
به نظر من مصر این رویکرد ایران را ارج می‌نهد و ارزشمند می‌داند، اما همچنان نیاز به مذاکره درباره بسیاری از پرونده‌های پیچیده وجود دارد. با این حال، تا زمانی که اراده سیاسی میان دو کشور وجود داشته باشد، قطعاً شرایط رو به بهبود خواهد بود. با این وجود، همچنان چالش‌هایی وجود دارد که نیازمند گفت‌وگو و تفاهمات بیشتر است. اما تا زمانی که اراده سیاسی و تمایل به حل‌وفصل مسائل باقی باشد، می‌توان امیدوار بود که روابط تهران و قاهره مسیر بهبود و احیای مجدد را طی کند.

خالد اسلامبولی که بود؟
۶ اکتبر ۱۹۸۱، در جریان رژه سالانه ارتش مصر به مناسبت پیروزی در جنگ ۱۹۷۳، ستوان دوم خالد اسلامبولی به همراه سه سرباز دیگر از خودرو نظامی خود پیاده شد و بعد از پرتاب نارنجک دستی با اسلحه خود به سوی انور سادات رئیس‌جمهوری وقت مصر شلیک کرد. اسلامبولی متولد ۱۵ ژانویه ۱۹۵۵ در استان منیای مصر بود که پس از فارغ‌التحصیلی از آکادمی نظامی مصر، به عنوان افسر توپخانه در ارتش این کشور مشغول شد. این اقدام او واکنشی آشکار به امضای پیمان صلح کمپ دیوید میان مصر و اسرائیل بود.
پس از دستگیری، اسلامبولی در دادگاه نظامی محاکمه و پنج ماه بعد در 15 آوریل 1982 اعدام شد. پایان زندگی او اما، آغاز موجی از واکنش‌ها بود؛ واکنش‌هایی که تا سال‌ها بعد، روابط بین کشورها را تحت تأثیر قرار داد. از جمله مهم‌ترین این اقدامات در ایران رقم خورد جایی که خیابانی در تهران به نام او نامگذاری شد و این حرکت، اعتراض قاهره را به همراه داشت و به تیرگی بیشتر روابط ایران و مصر دامن زد. در این راستا روابط دو کشور برای دهه‌ها تیره ماند. تنها در سال ۲۰۰۴، در جریان تلاش‌هایی برای کاهش تنش‌ها، پیشنهادهایی مبنی بر تغییر نام خیابان «خالد اسلامبولی» در تهران به «خیابان انتفاضه» مطرح شد و در عین حال در قاهره نیز خیابان پهلوی به خیابان مصدق تغییر نام یافت. آنچه مسلم است نام خالد اسلامبولی در حافظه سیاسی خاورمیانه خواهد ماند، نه ‌فقط به خاطر گلوله‌هایی که به سادات شلیک کرد، بلکه به‌سبب تأثیری که در روابط تهران و قاهره بر جای گذاشت.