محمدحسین صفایی
کارشناس صنایع پایین دستی نفت

طرح سوختگیری در مسیر مبتنی بر اسناد حمل برخط، با ترکیب «فناوری اطلاعات، نظارت هوشمند و مکانیسم‌های قیمتی انگیزشی»، تلاش دارد تا «تعادل بین عرضه و تقاضای گازوئیل» را بهبود بخشد. موفقیت این سیستم به «همکاری نهادهای ذی‌ربط، شفافیت در تخصیص سهمیه، اطلاع‌رسانی جامع و اطمینان بخشی به مخاطبین» بستگی دارد. این طرح می‌تواند با صیانت از منابع ملی، خدمات‌رسانی به بخش حمل‌ونقل زمینی را بهینه‌ کرده و از هرگونه انحراف و قاچاق سوخت پیشگیری کند. مبنای تخصیص سهمیه گازوئیل همچنان بر عملکرد واقعی ناوگان دیزلی استوار است. براین اساس، کامیون‌ها، اتوبوس‌ها و مینی‌بوس‌ها بر مبنای میزان فعالیت و مطابق با جداول سامانه هوشمند (با در نظر گرفتن ظرفیت و سن خودرو) سهمیه‌ سوخت عملکردی دریافت می‌کنند. خودروهایی که عملکرد واقعی داشته باشند، گازوئیل را با نرخ مصوب ۳۰۰ تومان دریافت خواهند کرد. نکته کلیدی این است که تخصیص سوخت به حرکت ناوگان در مسیرهای ثبت‌شده در سند حمل وابسته است؛ چه با بار و چه بدون بار.
اما از تیرماه ۱۴۰۴، ذی‌نفعان موظف شده‌اند سهمیه سوخت را صرفاً براساس مسیر درج‌شده در سند حمل عرضه کنند، بنابراین قیمت گازوئیل برای ناوگان فعال در مسیر سند حمل، تغییری نخواهد کرد.
پشتوانه این سازوکار، الزامات قانون برنامه هفتم توسعه است. براساس این قانون، شرکت ملی پخش موظف شده سازوکاری طراحی کند که سهمیه سوخت فقط در جایگاه‌های واقع در مسیر بارنامه الکترونیکی و بر اساس مسافت تأییدشده توسط وزارتخانه‌های راه و شهرسازی (برای حمل‌ونقل برون‌شهری) و وزارت کشور (برای درون‌شهری) تخصیص یابد. مصرف سوخت در جایگاه‌های خارج از مسیر یا بیش از سهمیه، مشمول نرخ‌های افزایشی پلکانی خواهد شد. همچنین، وزارتخانه‌های مربوط و فراجا موظفند تا پایان سال 1404 دسترسی برخط به بارنامه‌های الکترونیکی و هویت دارندگان خودرو را فراهم کنند.
متولیان اصلی نظارت بر این طرح، سازمان راهداری و سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور هستند. راهداری مسئول نظارت بر عملکرد شرکت‌های حمل‌ونقل و تأیید پیمایش خودروهای برون‌شهری است، در حالی‌که شهرداری‌ها بر صدور پروانه حمل و اسناد الکترونیکی درون‌شهری نظارت می‌کنند.  
برای سفرهای بدون بار نیز، اطلاعات از طریق نرم‌افزارهای مربوطه جمع‌آوری و پس از راستی‌آزمایی به شرکت ملی پخش ارسال می‌شود تا مشکل سوخت‌گیری در مسیرهای خالی برطرف شود.
سامانه هوشمند سوخت این امکان را فراهم کرده که رانندگان در مسیرهای تعیین‌شده، سوخت را با نرخ مصوب دریافت کنند. براساس تبصره ۴ ماده ۵ آیین‌نامه اجرایی، اگر ناوگانی در مسیر سند حمل باشد، می‌تواند تا سقف سهمیه اعتباری با نرخ ۳۰۰ تومان سوخت بگیرد. در صورت نیاز به سوخت بیشتر، حداکثر دو بار در ماه و تا ۴۰ درصد بیش از سهمیه، سوخت با ۵۰ درصدی قیمت پالایشگاهی عرضه می‌شود. اما اگر خودرویی فاقد سند حمل معتبر باشد یا خارج از مسیر حرکت کند، باید سوخت را با قیمت کامل پالایشگاه (پلکان سوم) تهیه کند. یک هشدار مهم هم وجود دارد: خودروهای فاقد بیمه شخص ثالث، از دریافت سهمیه محروم خواهند شد.