گروه ایران زمین/باغ «حمید بن قحطبه» از 1200 سال پیش که مدفن پیکر مطهر امام رضا(ع) شد، دیگر زمستان و پاییز ندید. بهار در این باغ که دیر زمانی ارگ حکومتی و محل اسکان حاکمان و والیان خراسان بود برای همیشه بیتوته کرد و ماندگار شد. طراوت حضور ابدی مردی از سلاله عصمت و طهارت و اشتیاق میلیون‌ها زائر، عطرروح افزای خاندان پیامبر را در خراسان ماندگار کرد و امروز جمله زائران، باغ حمید بن قحطبه را نه به‌عنوان محل اقامت و حکومت حاکمان خراسان که به‌عنوان حرم مطهر امام رضا(ع) می‌شناسند. حرمی‌که هر ساله میزبان میلیون‌ها زائر از اقصای ایران و جهان است و لحظه‌ای در 24 ساعت شبانه‌روز نیست که شیفتگان هشتمین خورشید ولایت در جوار بارگاهش حلقه نزده باشند. آنچه سال‌های سال به‌عنوان وظیفه بر ذمه متولیان و خادمان حرم امام رضا(ع) قرار گرفته حرمت‌داری خورشید ولایت و زائرانش است. وظیفه‌ای که ادای آن روز و شب نمی‌شناسد و کار توسعه و بهسازی حرم، نگهداری و مرمت بناها و اماکن مقدس، افزایش رفاه و آسایش زائران و... لحظه‌ای متوقف نمی‌شود.
در سال‌های اخیر پروژه‌های عمرانی و مرمتی بزرگی اجرا شده است که تجربه‌هایی ماندگار از هنر مهندسی و استفاده از فناوری‌های روز با حفظ احترام به سنت معماری ایرانی و مکتب معماری آیینی و مذهبی ثبت کرده است. احداث رواق بزرگ امیرالمؤمنین(ع)، جابه‌جایی گلدسته تاریخی، مرمت گنبد فیروزه‌ای گوهرشاد و بهسازی زیرساخت‌های شهری، برخی از این پروژه‌هاست.
زیباسازی بام‌های حرم، بهسازی زیرگذر و نماسازی ضلع قبله، نه‌تنها فضای زیارتی را گسترش داده، بلکه میراث فرهنگی و معنوی این مکان مقدس را با فناوری‌های نوین و احترام به سنت‌ها بازآفرینی کرده است.

رواق امیرالمؤمنین(ع)؛
زیارتی در آسمان حرم
در چهارم بهمن ۱۴۰۲، صحن جمهوری اسلامی، واقع در غرب حرم مطهر، به کارگاهی بزرگ برای اجرای یکی از عظیم‌ترین پروژه‌های آستان قدس رضوی تبدیل شد؛ احداث رواق امیرالمؤمنین(ع). این پروژه با زیربنای ۱۳ هزار مترمربع، شامل ۷ هزار مترمربع فضای مسقف و ۶ هزار مترمربع فضای روباز، قرار است تا پایان سال ۱۴۰۴ به بهره‌برداری برسد و ۱۶ درصد به فضای زیارتی حرم بیفزاید.
به گفته خلیل الله کاظمی، رئیس سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی، این رواق با نظر مستقیم تولیت آستان قدس و بر اساس نیازسنجی زائران طراحی شده و پاسخی به درخواست‌های دیرینه برای افزایش فضاهای مسقف زیارتی است.
کاظمی‌این پروژه را از دیگر پروژه‌های حرم مطهر رضوی متفاوت می‌داند و درباره چرایی آن می‌گوید: «در قالب این پروژه برای اولین بار در تاریخ حرم«صحن بام» ایجاد خواهد شد. این فضای روباز، با چشم‌اندازی بی‌نظیر به گنبد طلایی و مناره‌های حرم، تجربه‌ای نوین از زیارت را به زائران عرضه می‌کند. دسترسی به صحن بام از طریق پله‌برقی، آسانسور و پله‌های ایمن فراهم شده و نورپردازی هوشمند آن، بدون ایجاد آلودگی نوری، زیارت شبانه را دل‌انگیزتر می‌سازد.»
طراحی رواق، که با مشارکت سه کارگروه نخبگانی و بیش از ۲۰ استاد برجسته معماری کشور انجام شده، با الهام از معماری کهن خراسان، تزئینات چوبی فاخر در سقف و ستون‌ها و حفظ نماهای قدیمی‌صحن جمهوری، هویت تاریخی حرم را پاس می‌دارد. نیمی‌از صحن جمهوری به این پروژه اختصاص یافته، اما نیمه شمالی آن همچنان برای عبور و مرور زائران باز است تا خللی در زیارت ایجاد نشود.
چالش‌های فنی این پروژه نیز قابل توجه‌اند. رئیس سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی در این باره می‌گوید: «تقویت فونداسیون در عمق ۲۰ متری، بدون آسیب به قبور بهشت ثامن(ع) در زیر صحن، با روشی منحصربه‌فرد انجام شده است. همچنین، جابه‌جایی گلدسته ۳۵ متری با وزن ۲۱۰ تن از ضلع جنوبی به میانه صحن، شاهکاری مهندسی بود. این عملیات پیچیده در ۶۳ روز و با هزینه ۳۰ میلیارد تومان به انجام رسید. در مقایسه، ساخت گلدسته جدید ۱۲۳ میلیارد تومان هزینه و ۴۰۰ روز زمان نیاز داشت. این جابه‌جایی نه‌تنها صرفه‌جویی ۹۰ میلیارد تومانی به همراه داشت، بلکه حس تعلق زائران به این بنای ۴۰ ساله را حفظ کرد.»
 
گلدسته‌ای که جابه‌جا شد؛ عملیات مهندسی حیرت‌انگیز در حرم امام رضا(ع)
در واپسین روزهای سال ۱۴۰۳ و همزمان با ماه مبارک رمضان، حرم مطهر رضوی شاهد یکی از پیچیده‌ترین و بزرگ‌ترین عملیات‌های عمرانی چند دهه اخیر بود. جابه‌جایی یکی از گلدسته‌های صحن جمهوری اسلامی، سازه‌ای ۳۵ متری و ۲۱۰ تُنی، بدون کوچک‌ترین آسیب یا تخریب!
صحن جمهوری اسلامی‌با دو گلدسته‌ باشکوهش، نزدیک به ۴۰ سال است که بخشی از منظره آشنای زائران بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) شده؛ اما حالا با اجرای پروژه‌ای عظیم برای افزایش فضاهای زیارتی مسقف، یکی از این گلدسته‌ها جابه‌جا شده است، آن هم بدون آن‌که حتی یک کاشی از بدنه‌اش آسیب ببیند.
به گفته کاظمی، مسئولان حرم مطهر، با بررسی‌های دقیق و آزمایش‌های تخصصی، به این نتیجه رسیدند که گلدسته از مقاومت لازم برای جابه‌جایی برخوردار است. چالش اما آنجا بود که این جابه‌جایی در دل صحن حرم، آن هم در نزدیکی سقف بهشت ثامن(ع)، باید انجام می‌شد؛ جایی که نه امکان استقرار جرثقیل‌های سنگین وجود داشت، نه بستری برای انتقال مستقیم سازه.لذا ایده‌ای خلاقانه مطرح شد؛ ایجاد سکو و شاسی متحرک با استفاده از ریل راه‌آهن. این سازه مهندسی‌شده باید وزنی بالغ بر ۵۱۰ تن را تحمل می‌کرد. مأذنه طلاکاری‌شده، بخش حساس گلدسته، نیازمند مهار دقیق و حملی بی‌نقص بود.
روز پنجشنبه، ۹ اسفند، عملیات آغاز شد. هشت جک ۸۰ تنی، گلدسته را به‌صورت عمودی تا ۴.۵ سانتی‌متر پایین آوردند و روی شاسی ویژه قرار دادند. پس از آماده‌سازی فونداسیون و جداکردن گلدسته از پایه‌هایش، شنبه ۱۱ اسفند، کار جابه‌جایی اصلی آغاز شد. سازه هر ساعت ۶ متر حرکت می‌کرد تا در نهایت، پس از 11 ساعت و طی ۶۵ متر، به محل جدید خود رسید.فاصله گلدسته‌ها، که پیش‌تر ۱۲۰ متر بود، اکنون به حدود 55 متر رسیده و حریم جدید رواق، چشم‌اندازی تازه برای زیارت از فراز بام حرم پیش روی زائران قرار خواهد داد.این جابه‌جایی تنها یک عملیات عمرانی نبود؛ تجلی هنر مهندسی، تعهد به حفظ میراث معنوی و الگویی در تلفیق سنت و فناوری نوین بود؛ در دل حرم، با احترام به گذشته، برای آینده.
 
زیباسازی بام‌های حرم؛
منظری هماهنگ با گنبد منور
از ۲۰ مرداد ۱۴۰۱، پروژه ساماندهی ۱۰ هزار مترمربع از بام‌های اطراف گنبد مطهر کلید خورده است. این طرح، با هدف رفع آشفتگی بصری ناشی از تأسیسات فرسوده و پوشش‌های ناهمگون، به سبک‌سازی بناهای خشتی، بهسازی سیستم‌های هواساز و زیباسازی منظر حرم می‌پردازد. در این پروژه، ۱۵۰۰ مترمربع در ضلع شرقی روضه منوره، ۳۵۰۰ مترمربع در محدوده شمالی دارالولایه و ۱۰۰۰ مترمربع در شبستان‌های علوی و نجف‌آبادی ساماندهی شده‌اند.
نوسازی تأسیسات، شامل نصب 11 دستگاه هواساز جدید، جابه‌جایی ۶ دستگاه و حذف ۱۱ دستگاه فرسوده، کیفیت تهویه رواق‌هایی چون رواق حضرت معصومه(س) را بهبود بخشیده است. پوشش‌های بتنی سبک، جایگزین گنبدهای آجری سنگین شده‌اند تا مقاومت در برابر شرایط جوی و حریق افزایش یابد. عایق‌بندی بام‌ها و هدایت آب باران، از دیگر اقدامات این پروژه است.
نورپردازی جامع بام‌ها، با هدف ارتقای جلوه بصری گنبد مطهر در شب، تجربه‌ای معنوی‌تر را برای زائران فراهم می‌کند. با وجود حضور شبانه‌روزی زائران، هوارسانی با کانال‌کشی موقت ادامه یافته تا خللی در خدمت‌رسانی ایجاد نشود. این پروژه، منظری هماهنگ و باشکوه را به حرم بازمی‌گرداند.

زیرگذر حرم؛
شریانی ایمن و زیبا برای مشهد
زیرگذر حرم مطهر، که از دهه ۶۰ به‌عنوان حلقه اتصال خیابان‌های طبرسی، شیرازی، نواب صفوی و امام رضا(ع) عمل می‌کند، در پروژه‌ای از دی ماه ۱۴۰۱ تا اسفند ۱۴۰۲ بهسازی شد. این زیرگذر حلقوی، که مرکز آن با گنبد مطهر هم‌تراز است، پس از ۳۰ سال با هدف بهبود ایمنی، تهویه و زیبایی بازسازی شد.
افزایش آلاینده‌ها در زیرگذر و پارکینگ‌های زیرسطحی، لزوم بازنگری تهویه را مطرح کرد. با همکاری دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان، ۷۸ جت‌فن اورهال و جانمایی جدید شدند و سنسورهای کنترل مونوکسید کربن، اکسید نیتروژن و ذرات معلق نصب شد تا تهویه هوشمند فراهم شود. جداسازی پارکینگ و زیرگذر با ۱۴ هزار مترمربع دیواره، تهویه مستقل را ممکن ساخت.
ایمنی نیز در اولویت بود. اجرای ۵۸۴۰ متر لوله‌کشی آتش‌نشانی، ۵۱ جعبه آتش‌نشانی، ۸ درب اضطراری و پرده‌های ضدحریق، زیرگذر را به معبری ایمن تبدیل کرد. روشنایی با نصب ۱۸۱۵ پروژکتور هوشمند از ۱۰۰ به ۴۵۰ لوکس افزایش یافت و کوری لحظه‌ای در ورودی‌ها رفع شد.
برای مدیریت ترافیک، سرعت مجاز از ۶۰ به ۴۰ کیلومتر بر ساعت کاهش یافت و با کف‌سازی جدید، خط‌کشی مسیرها و نصب تابلوهای استاندارد، رفتار ترافیکی اصلاح شد. زیباسازی با نقوش اسلیمی، رنگ‌آمیزی غبارگریز و فضای سبز ۱۹۰۰ مترمربعی در خروجی‌ها، این زیرگذر را به بخشی هماهنگ با معماری حرم بدل کرد.

مرمت گنبد گوهرشاد؛
 احیای جواهر فیروزه‌ای
گنبد مسجد گوهرشاد، نماد تاریخ و هنر اسلامی، از تیر ماه ۱۴۰2 تا ۲۶ اسفند ۱۴۰۲ مرمت شد. کاشی‌کاری این گنبد، که ۶۰ سال پیش نوسازی شده بود، به دلیل ترک‌خوردگی، جرم‌گرفتگی و جداشدگی نیاز به بازسازی داشت. کارگروه حفاظت و مرمت حرم، پس از مطالعات آسیب‌شناسی در سال ۱۴۰۰، طرح مرمت را تدوین کرد.
در این پروژه، تنها ۴ درصد کاشی‌های ۸۰۰ مترمربعی گنبد تعویض و مابقی پاک‌سازی و تقویت شدند. ملات ویژه‌ای برای اتصال کاشی‌ها به پوسته گنبد طراحی شد که پس از آزمایش‌های متعدد، با موفقیت تزریق شد. پاکسازی رسوبات و شوره‌زدگی طی شش ماه، جلوه فیروزه‌ای گنبد را احیا کرد. در نهایت، داربست‌ها برچیده شد و گنبد بار دیگر درخشش خود را به زائران نشان داد.

نماسازی ضلع قبله؛ پیشانی باشکوه حرم
پروژه نماسازی ضلع قبله، که از مرداد 1401 آغاز شد، ورودی‌های باب‌الرضا(ع) و باب‌الجواد(ع) را، که ۳۵ درصد زائران از آن وارد حرم می‌شوند، به چهره‌ای باشکوه مزین کرد. این پروژه با ۶۰۰۰ مترمربع نما، ۱۲۰۰۰ مترمربع کف‌سازی و ۴۰۰۰ مترمربع فضای خدماتی، پیشانی حرم را بازآفرینی کرد.
ایوان مرکزی ۲۶ متری، با کتیبه ‌آیةالکرسی به خط کوفی و نقوش شمسه، همراه با دو ایوان فرعی ۱۰ متری، جلوه‌ای عظیم دارد.
استفاده از آجر معقلی خراسانی، کاشی و سنگ و تزئینات با صلوات چهارده معصوم و آیات قرآنی، این نما را به اثری فاخر تبدیل کرده است. آب‌نمای قدیمی‌صحن جمهوری نیز با دقت به این مکان منتقل شد.فضاهای خدماتی ۱۵۰۰ مترمربعی، شامل امانات، خدمات صندلی چرخدار و سرویس‌های بهداشتی، راحتی زائران را تضمین می‌کند. نورپردازی و محوطه‌سازی با سنگ‌فرش، حس معنوی این فضا را تقویت کرده است.