سمیه افشین‌فر
خبرنگار

34 میلیون ایرانی گیمر هستند، یعنی این تعداد از افراد هر روز ساعت یا ساعاتی را به بازی با گجت‌ها و پلتفرم‌های آنلاین مشغولند. بسیاری از افراد گوشه‌ای می‌نشینند، چشمان‌شان را به صفحه مانیتور یا تلویزیون می‌دوزند و ساعت‌ها با دسته‌هایی در دست قهرمانان دنیای رویاها را به حرکت در‌می‌آورند، شهر دلخواه، یا تیم محبوب‌شان را با بازیکنانی که دوست دارند می‌سازند و ساعت‌ها را گم می‌کنند. براساس آخرین آمار منتشر شده در سال 1400 از سوی بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای حدود 34 میلیون ایرانی گیمر هستند و 56 درصد از این افراد هر روز به طور میانگین 95 دقیقه با یکی از پلتفرم‌های دیجیتال بازی می‌کنند.
گزارش‌ها نشان می‌دهد، بیشترین آمار اعتیاد به بازی مربوط به گروه سنی نوجوان و جوان است. بازی‌ها زمانی به اعتیاد برای افراد تبدیل می‌شوند که وقتی شخص شروع به بازی می‌کند، خود را در قالب شخصیت‌های بازی حس می‌کند. آرتین 10 ساله است، چند وقتی است که کنسول بازی برایش خریده‌اند، حالا هر روز بر سر اینکه بازی را رها کند و به درس و مشق‌هایش برسد بلوایی در خانه‌شان برپا می‌شود. مادر می‌گوید: «اول درس بعد بازی» اما بازی این‌قدر هیجان‌انگیز و جذاب است که علاقه‌ای برای درس نمی‌ماند. او که تا قبل از این به کلاس فوتبال می‌رفت کلاسش را رها کرده چون هیجان فیفا خیلی بالاتر از کلاس است، زحمت کمتری هم دارد، نیازی نیست بدود و خودش را خسته کند تا گل بزند، در خانه دستانش را حرکت می‌دهد، یک دو سه حرکت و گل! کودکانی مشابه آرتین کم نیستند، کودکانی که گاه به واسطه هیجان ناشی از بازی‌ها حتی تا مرحله ترک تحصیل هم پیش رفته‌اند. تب بازی‌های دیجیتال و هیجان ناشی از آن بزرگسالان را هم گرفتار کرده است. علیرضا 49 ساله است، تا همین یک سال قبل کاسب بوده ولی حالا روزی 10 ساعت بازی می‌کند چون به نظرش جذاب است، او حتی کارش را رها کرده!

هر بازیکنی حرفه‌ای نیست
 صنعت بازی به هر حال جمعیت عظیمی را با خود همراه می‌کند و افراد بسیاری زمان زیادی را به بازی اختصاص می‌دهند، اما همه بازیکنان گجت‌های دیجیتال و پلتفرم‌های بازی گیمر هستند؟ این سؤالی است که امیر کفشدوزان 32 ساله و یکی از گیمرهای حرفه‌ای به آن پاسخ می‌دهد: «طبق آمار رسمی بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای به طور میانگین ۳۸ تا ۴۰ میلیون بازیکن در ورزش‌های الکترونیک تخمین زده می‌شود. اما این آمار به این معنا نیست که تمام این ۴۰ میلیون نفر بازیکن حرفه‌ای‌ هستند. البته اگر بخواهیم حرفه‌ای نگاه کنیم این اعداد ممکن است کمی کمتر باشد.» اما چه کسانی حرفه‌ای قلمداد می‌شوند؟ او می‌گوید: «گیمر حرفه‌ای از بازی کردن درآمد کسب می‌کند و در روز بیشتر از چهار پنج ساعت به بازی اختصاص می‌دهد و در مسابقات شرکت می‌کند.» گیمرهای حرفه‌ای زندگی‌شان را وقف بازی می‌کنند و بازی تبدیل به حرفه، زندگی و تمام امید و آرزوهایشان می‌شود. اما مگر بازی پول هم دارد؟ این گیمر معتقد است: «افراد به دو صورت از بازی کسب درآمد می‌کنند یا «استریمر» هستند و بازی‌ها را «استریم» می‌کنند، یعنی بازی می‌کنند و آن را توضیح می‌دهند و افراد بازی آنها را تماشا می‌کنند و پول می‌گیرند، یا در مسابقات آنلاین و حضوری شرکت می‌کنند و برنده جوایز می‌شوند. اگر یک بازیکن معمولی را در نظر بگیرید حدود 15 تا 20 میلیون درآمد دارد. ولی بازیکن‌های حرفه‌ای که قهرمان جهان شده‌اند و صفحاتشان پربازدید است درآمدشان قابل مقایسه با افراد معمولی نیست، مثلاً ممکن است فقط از یک تورنمنت حدود 300 تا 400 میلیون تومان درآمد داشته باشند.» 12 تا 22 سال میانگین سنی بازیکن بازی‌های دیجیتال است، کفشدوزان با بیان این موضوع می‌گوید: «اگر در بازی فوتبال واقعی بهترین سن 18 تا مثلاً 27 سال است این سن برای ورزش‌های الکترونیک 10 سال کمتر است. ولی در بین گیمرها بازیکن 14 ساله هم داریم که قهرمان جهانی بازی کامپیوتری است.» براساس یافته‌های حاصل از پیمایش سال 1400 بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای از هر 100 زن ایرانی 35 زن حدود 64 دقیقه و از هر 100 مرد ایرانی 46 نفر حدود 115 دقیقه از زمان خود را در روز به بازی اختصاص می‌دهند، بنابراین به نظر می‌رسد این نوع بازی‌ها در میان مردان طرفداران بیشتری دارد، نکته‌ای که به اعتقاد کفشدوزان در حال تغییر است.
او می‌گوید: «براساس مشاهده‌های من این روزها علاقه دخترها به گیم خیلی بیشتر از گذشته است، اگر تا یکی دو سال قبل از هر صد نفر یک دختر به این نوع بازی‌ها علاقه داشت امروز از هر صد دختر ده نفر به گیم علاقه‌مند هستند.» اما با آن که صنعت بازی در همه جای دنیا به رو به رشدترین صنعت سرگرمی تبدیل شده است و از آن با عنوان ورزش‌های الکترونیک نام برده می‌شود، به اعتقاد این گیمر در ایران هنوز در حد همان بازی مانده است. «تمام بازی‌هایی که در دنیا ساخته می‌شود و بودجه‌هایی که برای آنها در نظر گرفته می‌شود کمتر از فیلم‌های هالیوودی نیست. همین نشان دهنده مخاطبان زیاد این حوزه است. متأسفانه در کشورمان به ورزش‌های الکترونیک چندان نپرداخته‌ایم و این ورزش‌ها در حد بازی‌ مانده‌اند در حالی که اگر در زمین فوتبال، فشار بر ورزشکار حرفه‌ای فیزیکی است در بازی آنلاین فشار روی مغز بازیکن است.» اما آیا همین فشار بر مغز و عادت به این بازی‌ها اثرات مخربی بر مغز نمی‌گذارد؟ این سؤالی است که کفشدوزان در پاسخ به آن از واژه بازی بیهوده نام می‌برد و می‌گوید: «متأسفانه بیشتر بازیکنان درگیر مفهومی به اسم بازی بیهوده هستند، تصور می‌کنند چون روزی ده ساعت بازی می‌کنند، بازیکن خوبی هستند، اما هر کسی که بیشتر بازی می‌کند بازیکن حرفه‌ای نیست. فردی که با برنامه بازی می‌کند، بهتر است.» او با انتقاد از نبود بسترهای مناسب برای اطلاع‌رسانی در این حوزه می‌گوید: «متأسفانه فعالان حوزه بازی بسترهایی برای اطلاع‌رسانی و آموزش افراد در اختیار ندارند تا به افراد آموزش دهند که اگر می‌خواهید حرفه‌ای بازی کنید نیاز نیست زمان زیادی بگذارید. در دنیا بازیکنان حرفه‌ای، برنامه منظم روزانه دارند یعنی زمان تحصیل، تغذیه، کار، بازی و تمرین و خوابشان مشخص است، بنابراین بازیکن در آماده‌ترین حالت مغزی بازی می‌کند، اما بازیکنان ما در بیشتر گیم‌نت‌ها ساعت‌های طولانی را به بازی اختصاص می‌دهند حتی گیم‌نت‌هایی هستند که از شب تا صبح فعالیت دارند و بازیکن ساعت 12 شب تا صبح خسته و کوفته پای بازی می‌نشیند این نوع بازی فقط به ذهن و جسم فرد آسیب می‌زند.»

اعتیاد رفتاری با بازی بیهوده
اعتیاد رفتاری یک نوع وابستگی شدید به انجام یک رفتار خاص است به طوری‌که فرد می‌داند که آن رفتار در حال تکرار شدن است و به او آسیب می‌زند، اما نمی‌تواند جلوی خودش را بگیرد. شیوا محمودی روانشناس با این توضیحات به «ایران» می‌گوید: «یک رفتار خاص مثل خرید افراطی یا بازی کامپیوتری برای بعضی از افراد باعث ایجاد حس لذت و آرامش می‌شود و همین احساس، مغز را شرطی می‌کند.»
این روانشناس با اشاره به ویژگی‌های اعتیاد رفتاری می‌گوید: «یکی از اولین ویژگی‌ها این است که فرد احساس می‌کند یک نیاز غیر‌قابل کنترل به انجام آن رفتار دارد، با اینکه به پیامدهای منفی رفتارش آگاه است نمی‌تواند خودش به تنهایی انجام رفتار را قطع یا کم کند. مثلاً می‌داند به روابط خانوادگی‌اش آسیب رسیده یا دچار افت تحصیل شده ولی نمی‌تواند آن رفتار را ترک کند.» به گفته محمودی این اعتیاد همراه خودش اضطراب و بی‌قراری و افسردگی دارد و به مرور بر جنبه‌های مختلف زندگی فرد تأثیر منفی می‌گذارد و نیاز به درمان دارد.
او می‌گوید: «فرد درگیر بازی، زمان، مسئولیت‌ها و روابط اجتماعی خود را فراموش می‌کند و بازی برای او تبدیل به تنها منبع شادی و آرامش می‌شود.» اما چرا گاهی بازی‌ها اینقدر اعتیادآور می‌شوند به اعتقاد این روانشناس وقتی در یک بازی برنده می‌شوید، مغز دوپامین ترشح می‌کند. دوپامین باعث ایجاد حس لذت است، ترشح این ماده و تکرار آن و نیاز به اینکه بخواهید این دوپامین را دوباره تجربه کنید.
محمودی در ادامه می‌گوید: «بازی‌ها فرصت موفقیت‌های سریع و احساس مهم بودن و برتری را به افراد القا می‌کنند، مواردی که رسیدن به آن در دنیای واقعی سخت‌ است.» اما چه علائمی را اگر در افراد ببینیم می‌توانیم اعتیاد به بازی را تشخیص بدهیم؟ محمودی می‌گوید: «اگر فردی بیش از اندازه بدون توجه به گذر زمان بازی می‌کند، افت تحصیلی یا عملکرد شغلی، مشکلات خواب و تغذیه در او ایجاد شده، علاقه او به فعالیت‌های دیگر مثل ورزش یا وقت گذراندن با خانواده و دوستان و حتی درس خواندن کمتر شده و علائمی چون بی‌حوصلگی، بی‌قراری، پرخاشگری یا حتی افسردگی در او دیده می‌شود در معرض اعتیاد رفتاری قرار دارد.»
به نظر این روانشناس با دیدن علائم «باید از یک متخصص کمک بگیرید و بدون قضاوت نوجوان، با او گفت‌و‌گو کنید. باید فقط شنونده باشید. اگر افراد زیر ۱۲ سال هستند، می‌توانیم قوانین مشخص برای زمان بازی بگذاریم اما اگر بالای ۱۲ سال هستند، باید برای زمان بازی قوانین رفتاری ایجاد کنیم و نظارت هم داشته باشیم.»