پیام مثبت از مسقط؛ تداوم چانه‌زنی و اقتدار
محمدعلی رفیعی
پژوهشگر سیاست بین‌الملل
شروع هفته جدید در ایران با آغاز مذاکرات میان جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا در مسقط همزمان شد. این ملاقات پس از آن برگزار شد که تنش و تبادل تهدید بین دو کشور به طرز بی‌سابقه‌ای به ویژه طی یک ماه اخیر به اوج خودش رسیده بود.
در حالی که بسیاری از تحلیلگران در انتظار مرحله جدیدی از تنش میان ایران و آمریکا همزمان با سفر هفته قبل نتانیاهو به واشنگتن بودند، ترامپ، نتانیاهو و جهان را با اعلام خبر آغاز مذاکره در سطح بالا میان جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا، غافلگیر کرد. گمانه‌زنی‌ها در خصوص جزئیات و نتیجه ملاقات عراقچی ـ ویتکاف ادامه دارد، اما آنچه که می‌تواند روندی را که در مسقط آغاز شده تبیین و چشم‌اندازی از آینده را ترسیم نماید، یافتن یک بنیان نظری مناسب برای وضعیت کنونی میان ایران و آمریکاست.
دهه‌ها قبل، نظریه پردازان روابط بین‌الملل، وضعیت کنونی روابط ایران و آمریکا را با مفهوم «چانه‌زنی با احتمال تشدید تنش‌ها» (Bargaining under Threat of Escalation) تعریف کرده‌اند. شرایطی که دو بازیگر به دنبال منافع متعارضی هستند و در عین حال از ابزار نظامی یا تهدید به استفاده از آن بهره می‌برند. یعنی تهدید واقعی است، اما هدف از آن الزاماً اقدام نیست؛ بلکه به منظور افزایش قدرت چانه‌زنی است.
در این شرایط بحرانی، دو راهبرد کلان مورد استفاده بازیگران درگیر است: بازدارندگی (Deterrence)، با هدف منصرف کردن طرف مقابل از اقدام خاصی در آینده؛ و اجبار (Compellence)، با هدف وادار کردن طرف مقابل به تغییر رفتار فعلی. هر دوی این راهبردها متکی بر «تهدید» هستند و آنچه که تهدید را معتبر می‌کند، «اعتبار» و «اراده» طرف تهدیدکننده است.
در حالی ایالات متحده آمریکا با هدف برهم زدن وضعیت موجود، با راهبرد اجبار از طریق تهدید نظامی و اعمال فشار سیاسی و اقتصادی به دنبال محدود کردن گسترش شتابان برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران است؛ کشورمان نیز با هدف حفظ وضع موجود (مقاومت)، با راهبرد بازدارندگی چه از طریق انکار (تقویت دفاع از تأسیسات حساس) و چه از طریق تنبیه (تهدید به اقدامات نظامی دردناک یا تغییر دکترین هسته‌ای)، قصد دارد بدون دریافت امتیاز قابل توجه، سرعت گسترش برنامه هسته‌ای خود را متوقف نکند.
در این وضعیت، هر دو طرف به دنبال آن هستند که ریسک بحرانی (Critical Risk) طرف مقابل را کاهش و اعتبار تهدید (Threat Credibility) خود را افزایش دهند.
این هدف بیشتر با روش «اقناعی» (Persuasive) صورت می‌پذیرد، که شامل سه دسته کلی است که بسیاری از آنها مصادیق روشنی دارد که در اینجا مجال تشریح نیست:
الف) روش‌هایی که سعی می‌کنند ارزش‌های خود یا برداشت طرف مقابل از این ارزش‌ها را تغییر دهند:
ـ کاهش هزینه ظاهری جنگ برای خود (افزایش توانایی‌های نظامی؛ افزایش آمادگی نظامی؛ اظهارنظرهایی مبنی بر عدم ترس از جنگ یا پیروزی در جنگ)
ـ افزایش ارزش ظاهری موضوع مورد اختلاف برای خود که هزینه عقب‌نشینی را بالا می‌برد (گره زدن به حیثیت یا شرافت، مرتبط کردن موضوع به یک رویای بزرگ‌تر، پیوند دادن به موضع اخلاقی)
ب) روش‌هایی که بدون تغییر ارزش‌ها، اعتبار سرسختی خود را افزایش دهند:
ـ ادعای ناتوانی در کنترل زیردستان یا تأثیرپذیری از فشار آنها
ـ واگذاری تصمیم‌گیری به سطوح پایین‌تر که انگیزه بیشتری برای سرسختی دارند
ـ ادعای مخالفت افکار عمومی یا نهادهای داخلی
ـ تظاهر به غیرعقلانیت و غیرقابل انعطاف بودن و غیرقابل پیش‌بینی بودن رفتار خود
ـ ابراز شک در مورد تعهد و اراده طرف مقابل
ـ نمایش یا استفاده محدود از زور
ج) روش‌هایی که تلاش می‌کنند ارزش‌های طرف مقابل را تغییر دهند:
ـ افزایش برآورد طرف مقابل از هزینه‌های جنگ (افزایش توانایی‌ها و آمادگی، بزرگ نمایی لفظی در مورد توانایی‌ها، تأکید بر وفاداری متحدان خود و بی‌وفایی متحدان طرف مقابل، هشدار نسبت به خطر تشدید درگیری‌ها، ادعای اینکه کشور سومی از وقوع جنگ بهره‌مند خواهد شد).
ـ کاهش ارزش موضوع برای طرف مقابل با هدف کاهش هزینه‌های عقب‌نشینی (تأکید بر محدود بودن هدف، فراهم کردن راه فرار محترمانه مانند پیشنهاد مذاکره، جلب حمایت نهادهای بین‌المللی، به چالش کشیدن مشروعیت و قانونی بودن موضع طرف مقابل، کاهش جنبه تهدیدآمیز درخواست‌ها و استفاده از زبان دیپلماتیک، تأکید بر منافع مشترک در حل بحران، استفاده از کشور واسطه برای مطرح کردن چالش) حفظ فشار در جریان مذاکرات بسیار مهم است و دست مذاکره‌کنندگان را تقویت می‌کند. ویژگی‌های تهدید و موفقیت در چانه‌زنی، پنج اصل کلیدی دارد: تهدید باید معتبر باشد؛ تهدید نباید تحقیرآمیز باشد؛ ابهام هوشمندانه (و قابل تفسیر) در تهدید کمک می‌کند؛ کنترل تشدید تنش ضروری است؛ هزینه‌های داخلی و بین‌المللی تهدید باید محاسبه شود.
اکنون که دور اول گفت‌و‌گوهای غیرمستقیم ایران و آمریکا به پایان رسیده و دو طرف جمع‌بندی مثبتی از این نشست داشتند، شرایط برای تداوم چانه‌زنی فراهم و راه برای دیپلماسی گشوده شده است. همان‌طور که خوشبینی‌ها برای کنترل تنش افزایش یافته است، باید تأکید کرد هرگونه تهدید و تنش از سوی آمریکایی‌ها، روشی برای تعیین موقعیت در چانه‌زنی است. آن چه اهمیت دارد این است که ملاقات هفته آینده روند مذاکراتی را تسهیل کند که به دستاوردهای ملموسی در حوزه‌های سیاسی ـ امنیتی و اقتصادی ـ تجاری برای جمهوری اسلامی ایران منجر شود.
