بیتا میرعظیمی
خبرنگار

اولین بازار آب زیرزمینی کشور در دشت یزد - اردکان راه‌اندازی شده تا با رویکردی نوین در استفاده بهینه و پایدار منابع آب، راهکاری مؤثر برای گذر از تنش آبی، توسعه بهره‌وری کشاورزی و تأمین امنیت غذایی ارائه شود. طرحی پیشرو در سومین استان کم بارش کشور که با سوق دادن کشاورزان به بهینه‌‌سازی مصرف و عرضه آب مازاد در بازار آب، امکان خرید و فروش آب بر اساس نیازهای واقعی را فراهم کرده و محدودیت آب را به فرصتی برای بهره‌وری تبدیل می‌کند. طبق گفته مدیر بازار آب یزد به «ایران»، بازار آب راه‌حلی نوآورانه برای تعادل‌بخشی به سفره‌های آب زیرزمینی است که با توزیع عادلانه آب، انگیزه ذخیره و بهره‌وری در مصرف آب را تا حد زیادی افزایش داده است. ایده‌ای خلاقانه که در آن بهره‌برداران تا میزان ۱۰ درصد از شارژ سالیانه آب چاه را پس از صرفه‌جویی به صنایع و ۵۰ درصد را به حوزه کشاورزی اجاره داده و با ذخیره 10 درصدی شارژ آب در آبخوان‌ها، نقشی مؤثر در تعادل بخشی به سفره‌های آب زیرزمینی ایفا می‌کنند.
«عباس فقیه خراسانی» مدیر بازار آب یزد و جامعه‌شناس توسعه در حوزه آب به «ایران» می‌گوید: بازار آب، امکان انتقال موقت یا اجاره شارژ آب از یک چاه به چاه دیگر در دشت یزد-اردکان را فراهم کرده و در مواردی، تنها مسیر برای جابه‌جایی آب به زمین‌های دیگر محسوب می‌شود. درهمین راستا، مبادلات بازار آب با هدف احیای تمدن قناتی در دشت شکل گرفته تا با توسعه فرهنگ مشارکت میان بهره‌برداران آب در مبادله موقت آب و ترغیب کشاورزان به نوسازی روش‌های آبیاری، زمینه صرفه‌جویی در مصرف آب و توزیع عادلانه آن در بخش‌های نیازمند به آب اعم از صنعت و کشاورزی فراهم شود.

احیای سفره‌های آب زیرزمینی
«عباس فقیه خراسانی»، بازار آب را راه‌حلی نوآورانه برای تعادل‌بخشی به سفره‌های آب زیرزمینی معرفی کرده و خاطرنشان می‌کند: برای ورود به بازار آب، ابتدا باید زیرساخت‌های لازم را فراهم کرده و هر چاه را به کنتور هوشمند مجهز کنیم. کنتورهای هوشمند دارای یک کارت شارژ است که توسط شرکت آب منطقه‌ای و براساس پروانه‌های بهره‌برداری اصلاح شده و همچنین سند سازگاری با کم‌آبی شارژ می‌شود. همچنین یک ضریب تعادل بخشی نیز تعریف شده تا همزمان با مصرف آب، آبخوان دشت نیز به تعادل برسد.
طبق گفته این استاد دانشگاه، هم‌اکنون بیش از 90 درصد چاه‌های دشت یزد- اردکان به کنتورهای هوشمند مجهز شده و می‌توان شارژ آب را از هر چاه در این دشت وسیع به هرچاه دیگر در همین دشت منتقل کرد. در همین راستا نیز شرکت کارگزار بازار آب به عنوان یک نهاد میانجی میان شرکت آب منطقه‌ای و بهره‌برداران آب حوزه کشاورزی قرار گرفته و می‌تواند در صورت تمایل بهره‌برداران، تا میزان ۱۰ درصد از شارژ سالیانه آب هر چاه را پس از صرفه‌جویی به صنایع و ۵۰ درصد را به حوزه کشاورزی اجاره دهد. وی می‌افزاید: بازار آب، ایده‌ای برای افزایش بهره‌وری آب از مسیر تأمین سرمایه برای نوسازی شیوه‌های آبیاری در بخش کشاورزی است. در بازار آب دشت اردکان-یزد، تاکنون 30 هزارمتر مکعب آب میان بخش‌های کشاورزی - صنعت و کشاورزی - کشاورزی جابه‌جا شده و 93 هزار متر مکعب آب آماده مبادله در بازار آب است. همچنین 165 هزار متر مکعب نیز در حال سپری کردن مقدمات کار برای ورود به بازار آب است.

افزایش بهره‌وری آب
این جامعه‌شناس توسعه در حوزه آب، به ضرورت توجه اساسی به معیشت کشاورزان و تأمین سرمایه برای آنان برای بهره‌وری آب اشاره کرده و نقش دلالان و واسطه‌ها در انتقال غیرمجاز آب را یکی از چالش‌های مدیریت منابع آب می‌داند. به طور نمونه اگر قیمت تمام‌شده هر مترمکعب آب برای مصرف‌کننده آب از تانکر، 300 هزار تومان باشد، چیزی حدود هزار تومان آن برای آب پرداخت شده و سایرهزینه مربوط به بخش حمل‌و‌نقل است. این درحالی است که در بازار آب از چاه مبدأ به صورت کاملاً شفاف و قانونی، شارژ آب از سوی کشاورز با قیمت مناسب در تابلو اعلانات بازار آب قرار می‌گیرد و متقاضیان در حوزه‌های صنایع و کشاورزی، دیگر قرار نیست هزینه تانکر و حمل‌و‌نقل را بپردازند؛ زیرا شارژ آب به چاه مقصد افزوده شده و هم فروشنده و هم خریدار از بازار آب سود می‌برند.
وی به راه‌اندازی بازار آب از تیرماه سال‌جاری در دشت یزد - اردکان شامل شهرستان‌های مهریز، تفت، یزد، زارچ، اشکذر، میبد و اردکان اشاره کرده و می‌گوید: برای ورود بهره‌برداران به بازار آب، نماینده چاه مبدأ، درخواست خود برای ورود به بازار آب را ثبت می‌کند و پس از طی شدن تشریفات مقدماتی مانند به‌روز بودن پروانه بهره‌برداری، صحت عملکرد کنتور و باقی بودن میزان پیشنهادی شارژ در کارت شارژ چاه، کارگزاری بازار آب آن را در تابلو اعلانات خود اعلام می‌کند. پس از آن بهره‌بردار متقاضی می‌تواند طی فرآیند انعقاد قرارداد انتقال موقت با بهره‌بردار عرضه‌کننده، شارژ بیشتری برای چاه خود خریداری کند. پس از آن، کارگزاری بازار آب طی نامه‌ای رسمی به شرکت آب منطقه‌ای اعلام می‌کند که این میزان شارژ آب باید بین چاه الف و ب جابه‌جا شود. جالب اینجاست که در این میان، صاحبان چاه‌های غیرمجاز به صورت خودجوش نسبت به ساماندهی و بروزرسانی پروانه چاه خود اعلام آمادگی کرده تا بتوانند به صورت قانونی در بازار آب مشارکت کنند. فقیه خراسانی تصریح می‌کند: قیمت شارژ آب اجاره داده شده به حوزه‌های صنعت و کشاورزی متفاوت است. بازار آب سیستمی منحصر بفرد برای ارزش‌گذاری آب مبادلاتی در بازار طراحی کرده است. بازار آب ابتدا محدوده پیشنهادی خود برای قیمت هر متر مکعب آب را براساس متغیرهایی مانند کیفیت آب عرضه شده، حجم و گروه مقصد آن به عرضه کننده اعلام می‌کند. سپس در فرآیند انعقاد قرارداد است که عرضه‌کننده و متقاضی به قیمت توافقی دست می‌یابند. لازم به ذکر است که قیمت آب برای انتقال به چاه بخش صنعت متفاوت از قیمت آب برای انتقال به بخش کشاورزی است؛ با این هدف که هم آب و هم سرمایه برای بخش کشاورزی تأمین شود.

توسعه جوامع محلی
طبق گفته این استاد دانشگاه، با توجه به شرایط بحرانی آب در کشور، در هر مبادله‌ای که در بازار آب یزد انجام می‌شود 10 درصد شارژ آب در آبخوان ذخیره می‌شود. به طور مثال در اجاره 10هزار متر مکعب آب، هزار متر مکعب آب در آبخوان ذخیره می‌شود. به این معنا که شارژ کمتری به کارت شارژ چاه مقصد واریز می‌شود و این امر نقش بسیار مؤثری در تعادل بخشی به سفره‌های آب زیرزمینی ایفا می‌کند. در این میان، نذر آب نیز یکی از روش‌های کمک به منابع آب زیرزمینی در بازار آب یزد محسوب می‌شود که مطابق آن، هر فرد داوطلب می‌تواند حجم مشخصی از آب را در بازار آب از متقاضیان عرضه شارژ آب خریداری کرده و بدون استفاده در سایر مصارف به منابع آب زیرزمینی اهدا کند.
مدیر بازار آب یزد می‌افزاید: برخی صنایع حتی می‌توانند بخشی از منابع آب در دسترس خود را به کشاورزی منتقل کنند. از طرفی، صنعت با سرمایه‌گذاری روی بهره‌وری آب در کشاورزی، می‌تواند کسری منابع آب خود را جبران کند. در حقیقت، بازار آب فرصتی فراهم آورده تا تعامل گسترده میان دو بخش کشاورزی و صنعت در زمینه منابع آب در کاهش تنش‌های اجتماعی و البته توسعه محلی تأثیرگذار باشد. فقیه خراسانی با اشاره به افزایش محسوس سرمایه اجتماعی حکمرانی آب در یزد تصریح می‌کند: ما در تلاشیم تا از طریق فعالیت‌های مستمر در زمینه تسهیل‌گری اجتماعی و زیست‌محیطی، کشاورزان و صنعتگران را نسبت به مزایای مشارکت در بازار آب و افزایش بهره‌وری آب، آگاه کرده و آنها را به سمت و سوی نوسازی شیوه‌های مصرف آب با هدف ساماندهی به برداشت‌ها از آب‌های زیرزمینی سوق دهیم.