شهاب خروشان
خبرنگار

چالش‌های توسعه فناوری‌های برتر
از فناوری‌های برتر که می‌تواند به اعتلای ایران در حوزه‌های مختلف و بهبود اقتصاد کشور کمک کند، می‌توان به هوش مصنوعی، اینترنت اشیا، بلاکچین و ارزهای دیجیتال، زیست فناوری(بیوتکنولوژی) و پرینت یا چاپ سه‌بعدی اشاره کرد. در ایران، توسعه این فناوری‌ها با بهره‌مندی از نیروی انسانی ماهر و ظرفیت‌های علمی‌و پژوهشی، به خصوص در دانشگاه‌ها، دور از دسترس نیست. با این حال، مشکلات زیرساختی، تحریم‌ها و محدودیت‌های مالی از مهم‌ترین موانع پیشرفت ایران در این حوزه‌ها به‌شمار می‌رود. اعطای تسهیلات مالی، برگزاری رویدادهای تخصصی، پشتیبانی از استارتاپ‌ها و ایجاد زیرساخت‌های تحقیقاتی و توسعه‌ای، به رشد سریع‌تر این فناوری‌های برتر در ایران کمک می‌کند و با کاهش تأثیر چالش‌هایی مانند تحریم‌ها و محدودیت‌های مالی، می‌توان کشور را در این زمینه به جایگاه قابل قبولی رساند.

هوش مصنوعی (AI)
هوش مصنوعی با استفاده از الگوریتم‌های پیچیده و داده‌های گسترده، قابلیت شبیه‌سازی رفتار هوشمندانه را فراهم می‌کند. این فناوری در حوزه‌های مختلف از جمله بهداشت، خودرو، مالی و آموزشی کاربرد گسترده‌ای دارد.
ایران به‌طور گسترده برای توسعه هوش مصنوعی سرمایه‌گذاری کرده و شرکت‌ها و استارتاپ‌های داخلی زیادی در این زمینه فعالیت دارند. دانشگاه‌های برتر ایران نیز در حوزه پژوهش‌های هوش مصنوعی فعالیت دارند و سازمان ملی هوش مصنوعی ایران، ستاد توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری، به عنوان نهادهای متولی و حمایتگر در کنار دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و آزمایشگاه‌ها و سند ملی هوش مصنوعی مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی، پشتیبان توسعه این فناوری هستند.
 اما کمبود زیرساخت‌های محاسباتی قوی، عدم دسترسی به پایگاه داده، سایه تحریم‌ها بر زیرساخت‌های پردازشی و کاربری، محدودیت‌هایی برای توسعه ابزارها و محصولات این فناوری ایجاد کرده است.
با این حال کشورمان در رقابت تنگاتنگ تحقیق و تولید علم در حوزه هوش مصنوعی در جایگاه ۱۶ قرار گرفته و در شاخه‌های مختلف هوش مصنوعی مانند رایانش بصری و پردازش زبان طبیعی رتبه ۲۵، در حوزه یادگیری ماشین جایگاه 17، در فناوری روباتیک رتبه۲۷ و در فناوری سیستم‌های چندعاملی هم رتبه ۱۲ را به خود اختصاص داده است. این در حالی است که ایران در فناوری شبکه‌های عصبی هم رتبه ششم جهان و در بین کشورهای اسلامی‌رتبه اول را داراست.

اینترنت اشیا (IoT)
اینترنت اشیا به اتصال دستگاه‌های مختلف به اینترنت و امکان برقراری ارتباط آنها با یکدیگر گفته می‌شود. این فناوری در صنایع تولید، حمل‌ونقل، انرژی و حتی منازل هوشمند تأثیر شگرفی دارد و با استفاده از آن، می‌توان تصمیم‌گیری‌های بهتر و کارآمدتری گرفت.اینترنت اشیا عمدتاً در صنایع مرتبط با انرژی و کشاورزی مورد توجه قرار دارد. تعدادی از شرکت‌های ایرانی در زمینه تولید و پیاده‌سازی سامانه‌های مبتنی بر اینترنت اشیا فعالیت می‌کنند، اما چالش‌هایی مانند زیرساخت‌های نامناسب اینترنت و هزینه بالای تجهیزات و حسگرهای مورد نیاز این فناوری، از موانع اصلی در توسعه گسترده این فناوری در کشور به شمار می‌رود.در سال ۱۳۹۸، ارزش بازار اینترنت اشیا در ایران بیش از ۱۵۰ میلیون دلار برآورد شد و تعداد استارتاپ‌های فعال در این حوزه حدود ۵۰ شرکت بود. البته حالا این روند روبه رشد است و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۱۴۰۵ ارزش این بازار، به بیش از ۵۰۰ میلیون دلار برسد. برای توسعه زیرساخت‌های ارتباطی و شبکه‌ای لازم برای اینترنت اشیا در ایران، اپراتورهای بزرگ ارتباطی فعال هستند. معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری نیز با اعطای تسهیلات و حمایت از طرح‌های کلان ملی فناوری، محصولات و خدمات مبتنی بر اینترنت اشیا، از دانش‌بنیان‌های فعال در توسعه این فناوری در کشاورزی، صنعت و شهرهای هوشمند پشتیبانی می‌کند. حمایت از شتاب‌دهنده‌ها برای رونق استارتاپ‌های فعال در اینترنت اشیا، از دیگر برنامه‌ها برای گسترش این فناوری محسوب می‌شود که در سال‌های اخیر از سوی معاونت علمی‌ریاست‌جمهوری دنبال شده است.

بلاکچین و ارزهای دیجیتال
این روزها به وفور اخباری درباره ارز دیجیتال و بلاکچین، یک زنجیره و شبکه توزیع شده که امنیت و شفافیت تراکنش‌ها را بهبود می‌بخشد، به گوش می‌رسد. این فناوری ابتدا تنها در ارزهای دیجیتال مانند بیت‌کوین استفاده شد، اما حالا دیگر کاربرد آن به سایر حوزه‌ها از جمله مدیریت زنجیره تأمین، خدمات مالی و حتی رأی‌گیری الکترونیکی نیز گسترش یافته است.
روند سرمایه‌گذاری بر حوزه ارز دیجیتال، بلاکچین و رمزارزها، حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، استارتا‌پ‌ها و ایده‌های نوآورانه مبتنی بر این حوزه رو به افزایش است. در سال ۱۴۰۰، حجم سرمایه‌گذاری داخلی در استخراج ارزهای دیجیتال به بیش از ۵۰۰ میلیون دلار رسید و تعداد استارتاپ‌های فعال در حوزه بلاکچین و رمزارزها نیز حدود ۴۰ شرکت دانش‌بنیان است.
برای ساماندهی و توسعه این فناوری آینده‌ساز، نهادهای مختلف از جمله بانک مرکزی، سازمان فناوری اطلاعات ایران و معاونت علمی‌ریاست‌جمهوری می‌توانند نقش آفرینی کنند.

زیست فناوری
(Biotechnology)
زیست‌فناوری(بیوتکنولوژی) در بخش‌های متعدد ازجمله داروسازی، کشاورزی و بهداشت کاربرد دارد و می‌تواند فرآیندهای زیستی را بهبود بخشد یا تحول‌های جدی در عرصه سلامت رقم بزند. این فناوری می‌تواند به توسعه محصولات جدید و حتی روش‌های درمانی نوین، امنیت غذایی و توسعه کشاورزی کمک کند.
در ایران هم طی سال‌های اخیر شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور متشکل از نخبگان دانشگاهی، داروهای زیست‌فناوری و محصولات کشاورزی اصلاح‌شده ژنتیکی تولید کرده‌اند. این محصولات با تأمین نیاز داخلی و صرفه‌جویی ارزی، به بازارهای بین‌المللی صادرشده و زمینه توسعه بازار خارجی محصولات ایران‌ساخت را فراهم می‌کنند.ایران در تولید داروهای زیستی از جمله انسولین، هورمون رشد و داروهای ضد سرطان، در منطقه یکی از کشورهای پیشرو است. تا سال ۱۴۰۱، بیش از ۳۵۰ شرکت دانش‌بنیان و ۱۲۰۰ محصول در زمینه زیست‌فناوری در ایران فعالیت داشت که این تعداد اکنون به بیش از 500 شرکت رسیده است.
وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری، نهادهای کلیدی در حمایت از پروژه‌های زیستی و ترویج این فناوری هستند. معاونت علمی‌ریاست جمهوری از طریق ایجاد زیرساخت‌های آزمایشگاهی، حمایت از پژوهش‌های کاربردی و ارائه تسهیلات به شرکت‌های فعال در این حوزه و از طریق «ستاد توسعه زیست‌فناوری و سلامت» در توسعه و تجاری‌سازی محصولات دانش‌بنیان زیست‌ فناوری نقش دارد.

چاپ سه‌بعدی (3D Printing)
چاپ یا پرینت سه‌بعدی هم توانایی تولید سریع و کم‌هزینه محصولات را فراهم می‌کند و از صنعت خودرو و هوافضا گرفته تا پزشکی و ساخت‌وساز مورد استفاده قرار می‌گیرد. این فناوری حتی به حوزه زیستی و سلامت از جمله پزشکی و دندانپزشکی ورود کرده و برخی شرکت‌ها و آزمایشگاه‌های داخلی از این فناوری برای تولید محصولات سفارشی و تجهیزات پزشکی استفاده می‌کنند، اما مشکلات مربوط به تأمین مواد اولیه و تجهیزات پیشرفته‌، محدودیت‌هایی را در این صنعت به‌وجود آورده است.
در سال ۱۴۰۰، ایران از لحاظ تولید و استفاده از چاپگرهای سه‌بعدی در صنایع پزشکی و دندانپزشکی به رتبه اول در خاورمیانه رسید و اکنون بیش از ۷۰ شرکت دانش‌بنیان و فناور در حوزه چاپ سه‌بعدی فعالیت می‌کنند و معاونت علمی، این ظرفیت‌ها را با برگزاری نمایشگاه‌ها و حمایت از حضور دانش‌بنیان‌ها در رویدادهای بین‌المللی به نمایش گذاشته است و از صادرات محصولات مبتنی بر چاپ سه‌بعدی هم پشتیبانی می‌کند.