بررسی برخی کارکردهای مناسبت‌های تقویمی در گفت‌وگو با اهالی کتاب
هفته کتاب به تنهایی معجزه نمی‌کند
مریم شهبازی
خبرنگار
این روزها در کنار برنامه‌هایی که متولیان فرهنگی در برپایی سی‌ودومین دوره هفته کتاب تدارک دیده‌اند، مردم نیز می‌توانند سهمی در گسترش فرهنگ کتابخوانی و روشن نگه‌داشتن چراغ مطالعه در خانواده‌های خود ایفا کنند؛ تجدید دیدار با کتابفرو‌شان و فراهم کردن امکان حضور کودکان و نوجوانان در کتابفروشی از جمله کارهایی است که شوق خواندن را نه‌فقط میان مخاطبان کم‌سن، بلکه حتی میان بزرگسالان نیز برمی‌انگیزد.
سی‌ودومین دوره هفته کتاب از روز گذشته و به شکلی سراسری در کشورمان آغاز شده است؛ با آنکه نمی‌توان منکر اثرگذاری سلسله برنامه‌هایی شد که درخلال این هفته برگزار می‌شوند؛ اما همان‌طور که خود متولیان فرهنگی هم اذعان دارند، برای افزایش سرانه مطالعه به فرهنگ‌سازی و نهادیه کردن ضرورت‌های ورود کتاب به سبد خانوارهای ایرانی نیاز است.
لذت گشتن میان قفسه‌های کتاب
ویدا اسلامیه، مترجمی که در کشورمان به ترجمه آثار «جی.کی.رولینگ» مشهور شده است، درباره راهکارهایی که می‌توان در کنار چنین مناسبت‌هایی برای ترویج فرهنگ مطالعه به‌کار بست، به «ایران» می‌گوید: «برپایی هفته کتاب و تشویق مردم به مشارکت در برگزاری پویش‌هایی نظیر روز کتابگردی، اتفاق خوبی است؛ اما نباید فراموش کرد که موفقیت در کارهای اینچنینی نیازمند فرهنگ‌سازی در خانواده‌ها است.»
مترجم مجموعه کتاب‌های هری‌پاتر ادامه می‌دهد: «با آنکه تأکید زیادی به تمرکز برنامه‌های دولتی بر فرهنگ‌سازی از خانواده‌ها و مدارس دارم، اما منکر اثرگذاری برنامه‌های مناسبتی نیز نیستم. هرچند که نباید از انجام آنها توقع معجزه و اثرات آنچنانی داشت. در همین رابطه والدین جوان می‌توانند از شور و اشتیاقی که طی برپایی این هفته بر کتابفروشی‌ها، مراکز فرهنگی و حتی بیلبوردها و فضای شهری حاکم می‌شود، بهره بگیرند.»
پیشنهاد اسلامیه به والدین جوان این است که در این روزها، فرصتی هرچند اندک را برای فرزندان خود اختصاص داده و به نزدیک‌ترین کتابفروشی سری زده و به همراه کودک یا نوجوان خود دست به خرید کتاب بزنند. نکته‌ای که او در همین رابطه بر آن تأکید دارد، سهیم کردن کودکان در روند این خرید است؛ اینکه آزادانه میان قفسه‌های کتاب چرخی بزنند و لذت تورق کتاب‌ها و مشاهده تصاویر آنها را بچشند.
آشنایی کودکان با کتابخانه‌های عمومی
اسدالله امرایی، نویسنده و مترجم باسابقه کشورمان، نه‌تنها بر اهمیت مراجعه کودکان و نوجوانان به کتابفروشی‌ها تأکید دارد؛ بلکه به‌عنوان یک فعال فرهنگی که سال‌های بی‌شماری از عمر کاری‌اش را در عرصه کتاب و در تعامل با جامعه کتابخوان سپری کرده است، به «ایران» می‌گوید: «من منکر اثرگذاری شور و اشتیاقی که در ایام برپایی چنین مناسبت‌هایی بر جامعه حاکم می‌شود، نیستم. اما مسأله مهم آن است که اینها کافی نیست. هرچند همه اینها در علاقه‌مند‌سازی بیشتر کودکان و نوجوانان به مطالعه اثر دارد.»
این منتقد و روزنامه‌نگار باسابقه که ترجمه آثاری از نویسندگان شاخص جهان همچون، هاینریش بل و ایزابل آلنده را در کارنامه خود دارد، ادامه می‌دهد: «برای افزایش سرانه مطالعه نیازمند مجموعه‌ای از برنامه‌ریزی‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت هستیم. با این حال برپایی چنین مناسبت‌هایی به دلیل شرایطی که بر جامعه حاکم می‌سازد توجه مردم را به کتاب و کتابفروشی‌ها جلب می‌کند.»
از مصادیق این گفته امرایی می‌توان به تغییراتی اشاره کرد که طی ایام برپایی نمایشگاه کتاب تهران در فضای شهری شاهد هستیم؛ بیلبوردها و تابلوهایی که در خیابان‌ها و اتوبان‌ها نصب شده و هریک به طریقی عابران را به مؤسسه انتشاراتی یا کتاب خاصی دعوت می‌کنند. این تغییرات در برپایی رویدادهایی نظیر هفته کتاب نیز قابل مشاهده است؛ هرچند که گستره کمتری را شاهد می‌شود و در اکثر مواقع به خیابان‌هایی همچون انقلاب و کریم‌خان که راسته‌های مشهور کتابفروشی هستند محدود می‌شود.
امرایی در ادامه سخنان خود پیشنهادی هم برای والدین جوان دارد. او می‌گوید: «با آن که خودم در چنین روزهایی بیش از قبل به کتابفروشی‌ها می‌روم، اما توصیه‌ام به مادر و پدرهای جوان آن است که حتماً به همراه فرزند خود سری به کتابخانه‌های عمومی بزنند. واقعیت آن است که در شرایط فعلی، با توجه به افزایش قیمت‌هایی که در رابطه با کتاب‌های چاپی مشاهده می‌کنیم؛ دیگر کتاب خریدن کار راحتی نیست. حداقل به این طریق، کودکان یاد می‌گیرند که غیر از خرید کتاب، راه‌های دیگری هم برای دسترسی راحت به کتاب وجود دارد.»
همان‌گونه که امرایی هم تأکید می‌کند، مراجعه به کتابخانه و امانت گرفتن آن نیز اقدامی است که لازم است برای آن فرهنگ‌سازی شود. مخاطبان کودک و نوجوان امروز اگر از سن کم به کتابفروشی‌ها و کتابخانه‌ها مراجعه کنند، راه‌های مختلف دسترسی به کتاب را یاد می‌گیرند. هرچند که تجهیز کتابخانه‌ها و امروزی‌سازی حتی فضای آنها و نحوه دسترسی مخاطبان به مخازن کتاب‌ها نیز مسأله مهم دیگری است که متولیان کتابخانه‌های عمومی باید به آن توجه ویژه داشته باشند.
در انتظار معجزه
محمدرضا شمس، نویسنده و مترجم پیشکسوت ادبیات کودک و نوجوان که در زمینه برپایی کارگاه‌های داستان‌نویسی هم فعالیت دارد درباره اهمیت برپایی رویدادهای تقویمی کتاب محور به «ایران» می‌گوید: «اینکه کودکان و نوجوانان از سن کم فرصتی برای حضور در فعالیت‌های مرتبط با چنین ایامی پیدا کنند، به کتابفروشی‌ها رفته و همراه با والدین خود میان قفسه‌های کتاب چرخی بزنند اتفاق خوبی است. اتفاقاً اشتیاق آنان به مطالعه را بیشتر هم می‌کند، اما کافی نیست! نمی‌توان از آن انتظار معجزه داشت.» این مدرس داستان‌نویسی ادامه می‌دهد: «اگر مسئولان به معنای واقعی خواهان ترویج فرهنگ کتابخوانی و افزایش سرانه مطالعه هستند، به مجموعه‌ای از برنامه‌ریزی‌ها نیاز است؛ این برنامه‌ریزی‌ها باید از خانواده آغاز شود و در نظام آموزشی دنبال شده و سر و شکلی جدی‌تر پیدا کند. این موارد هم چیزی نیست که با چند پیشنهاد و اقدام مقطعی به سرانجام دلخواهمان برسد. ترویج کتابخوانی در مدارس، دعوت از نویسندگان و مترجمان برای حضور در مدارس، اردوهای یک‌روزه به مقصد حضور در کتابفروشی‌ها از جمله اقداماتی هستند که تأثیر خوبی بر مخاطبان موردنظر می‌گذارند.»
شمس، برپایی نشست‌ها و ویژه‌برنامه‌های هفته کتاب را هم مؤثر می‌داند، اما تأکید می‌کند: «این نشست‌ها اگر همراه با عزمی ملی برای نهادینه کردن فرهنگ مطالعه در میان خانواده‌ها و مدارس باشند، اثرگذاری دارند. بگذارید حالا که بحث هفته کتاب در میان است، از مادرها و پدرها بخواهم که اگر فرزند‌شان را به کتابفروشی بردند، بگذارند کودک یا نوجوان‌شان کتاب انتخاب کرده و آن را بخرد. حتی اگر انتخاب خوبی نبود، بازهم بگذارند به بهانه چنین روزی لذت انتخاب را به تنهایی بچشند. هرچند که برای جلوگیری از این کار هم می‌توانند پیشتر آموزش‌های لازم را به فرزند خود بدهند، اینکه چه کتاب‌هایی خوب است و چرا.»
با آن که اغلب اهالی کتاب بر اهمیت نهادینه کردن فرهنگ کتابخوانی از نهاد خانواده و نظام آموزشی تأکید دارند، اما همان‌طور که نویسندگان و مترجمانی که در این گزارش به سراغ آنان رفتیم، تأکید می‌کنند؛ از فرصت‌هایی که طی برپایی ایامی نظیر هفته کتاب فراهم می‌شود نیز نباید غفلت کرد؛ این روزها فرصت مغتنمی است برای آن که خانواده‌ها به همراه فرزندان خود سری به کتابفروشی‌ها بزنند و اوقاتی فرهنگی را با خرید کتاب و تورق صفحات کتاب‌ها سپری کنند.
