ندا سیجانی
خبرنگار

تأملی برروند شکل‌گیری ردیف دستگاهی موسیقی ایران
قدمت این میراث گرانبها در فرهنگ و هنر ایران‌زمین، به سال‌های بسیار قبل برمی‌گردد. شاید نزدیک به دو قرن گذشته. در واقع شکل‌گیری ردیف موسیقی ایرانی را به علی اکبرخان فراهانی و فرزندانش میرزاعبدالله و آقاحسینقلی از موسیقیدانان دربار قاجار نسبت داده‌اند. مجموعه‌ای از ملودی‌های سنتی موسیقی ایرانی که در روایت‌های مختلف‌ سازی و آوازی، با نظم و ترتیبی خاص در قالب دستگاه‌ها و آوازهای مختلف تقسیم‌بندی شده‌‌اند و این مجموعه توانسته جایگاه مهمی درجهان پیدا کند. آنچنان که به عنوان میراث فرهنگی ناملموس در یونسکو به ثبت رسیده‌است. از جمله ردیف‌های‌ سازی می‌توان به ردیف میرزاعبدالله و ردیف آقاحسینقلی و از جمله ردیف‌های آوازی می‌توان به ردیف دوامی یا ردیف طاهرزاده اشاره کرد. ناگفته نماند اولین شخصی که ردیف را به نت درآورد، علینقی وزیری و اولین شخصی که ردیف را از دربار به میان مردم آورد، درویش‌خان بود.

روزی به نام «ردیف»
بابک خضرایی رئیس دانشکده موسیقی دانشگاه هنر در گفت‌و‌گو با «ایران» درباره ثبت ردیف موسیقی دستگاهی ایران در یونسکو اظهارکرد: «این اتفاق سال 1388 انجام گرفت و قبل ترهم مراسمی درهمین خصوص برگزارشد. اما برگزاری این مراسم درمهرماه امسال، بهانه یا در واقع پیشنهادی بود تا یک روز از تقویم سال، به نام ردیف موسیقی دستگاهی ایران نامگذاری شود. کما اینکه بسیاری از کشورها چنین کاری را انجام داده‌اند. مانند روز شش مقام در تاجیکستان. من به دوستان پیشنهاد کردم 8 مهرماه روز ردیف یا موسیقی دستگاهی نامگذاری شود و چند سال گذشته هم این موضوع را در خانه موسیقی مطرح کردم. مانند روز حافظ یا روز سعدی و...  . بر این اساس از این پس در این تاریخ  دورهم جمع می‌شویم و جشن می‌گیریم و این روز را گرامی می‌داریم و مراسمی برای این میراث ارزشمند برگزار خواهیم کرد. امیدوارم هر سال این اتفاق تکرار شود.»

ویترینی برای معرفی آثارهنری یک کشور
این موسیقیدان درباره اثرگذاری این اتفاق در ارتقای جایگاه موسیقی ردیف دستگاهی در دنیا بیان کرد: «تصوراتی که درباره ثبت یک اثر یا هر چیز دیگرصورت گرفته، یک مقدار نادرست است. ثبت موجب شناسایی یک اثر است. به عنوان مثال، ثبت موسیقی ردیف دستگاهی ایران می‌تواند برای علاقه‌مندان به این موضوع  یا یک تعداد از فرهیختگان در دنیا منبعی جامع باشد و آنها را متوجه این میراث ارزشمند کند. براین اساس این اتفاق مهم، بستری برای آشنایی و آگاهی بیشتر این افراد خواهد بود و در واقع به نوعی ویترینی در معرفی آثار هنری یک کشور است، مانند ثبت چوگان یا ثبت مراسم نوروز یا یلدا تا بدین طریق دنیا بداند در این کشور چه برنامه‌هایی انجام گرفته است.»

تعهد برای حفظ
یک میراث ارزشمند
 به گفته خضرایی، «ثبت موسیقی ردیف دستگاهی در یونسکو معرف ظرفیت موسیقی ما در دنیاست. بخصوص برای قشر فرهیخته دنیا تا متوجه شوند و بدانند در کشور ما یک پدیده فرهنگی و یک میراث ارزشمند وجود دارد و به قدمت آن پی ببرند.»
او درباره تعهد و وظیفه هنرمندان یا مسئولان در قبال ترویج و حفظ این میراث فرهنگی وهنری بیان داشت: «ثبت یک اثر برای حفظ آن از خطر نابودی یا فراموشی است. بنابراین یکی از تعهدات ثبت در یونسکو، ارائه مدارک و مستندات موثق در بیان وجود این پدیده درآن کشوراست. نکته دیگر، متعهد شدن به حفظ و ارتقای آن در امر آموزشی است. درباره ردیف دستگاهی ایران، جشنواره‌ها، کنسرت‌ها و آموزش‌های بسیار برگزار شده و این امر نشان‌دهنده توجه به این میراث ارزشمند است. ما باید در حفظ و صیانت از این میراث بزرگ فرهنگی و هنری متعهد شویم و آن را رها نکنیم.» رئیس دانشکده موسیقی دانشگاه هنر در پایان درباره توجه به این موضوع در بخش آموزشی گفت: «بخش‌ سازی موسیقی ردیف دستگاهی ایران در سطح کارشناسی و کارشناسی ارشد به‌طور کامل در دانشکده موسیقی آموزش داده می‌شود و شامل سازهایی چون سه تار، تار، قانون و... است.

ماحصل ثبت یک اثر هنری چیست؟
میرعلیرضا میرعلی نقی، پژوهشگر موسیقی ایران هم دراین باره گفت: «از نگاه من ثبت یک اثر به خودی خود، اتفاق مهمی نیست و تنها یک عنوان دهان پرکن است. در واقع ثبت عبارت است از یک قرارداد روی کاغذ که شاید نتیجه عملی نداشته باشد. سؤال من از دوستان این است، این اتفاق چه بازخوردی برای موسیقی کشور ما داشته است؟ یا چه تأثیری در روند موسیقی از آموزش تا اجرا خواهد داشت؟ من براین عقیده‌ام تمامی ثبت‌هایی که طی این سال‌ها انجام گرفته بیشتر یک پروپاگاندای خبری بوده و هیچ نتیجه مثبتی از آن دریافت نکرده‌ایم، چرا که هر ثبتی باید به یک نتیجه ملموس و عملی منجر شود. اینکه صرفاً چیزی را سند بزنند و هیچ کار دیگری به تبع آن انجام نگیرد، به نظر من بیشتر شبیه یک شوآف یا تبلیغات است.»

سرنوشت تأسیس پژوهشگاه ردیف چه شد؟
میرعلی نقی در ادامه افزود: «ماجرای ثبت ردیف موسیقی دستگاهی ایران مربوط به قبل است و به گفته هومان اسعدی قرار بود این ثبت منجر به تأسیس پژوهشگاهی درباره ردیف و حمایت از افرادی شود که در این زمینه ایده‌های پژوهشی دارند. اگراین اتفاق همان سال‌ها انجام می‌گرفت بی‌تردید امروز در این زمینه دستاوردهای درخشانی در اختیار داشتیم، اما هیچ اتفاقی صورت نگرفت. این پژوهشگاه تأسیس نشد وحتی بسیاری از نهاد‌های آموزشی موسیقی ما به قوت علمی 20 سال قبل نیستند. براین اساس به نظر من ثبت به خودی خود بیشتر یک شوآف است، اما واقعه مهم این اتفاق که چند شب گذشته در تالار رودکی برگزار شد و حتی اگر به بهانه آن ثبت انجام گرفته باشد حضور و اجرای استعدادهای درخشان موسیقی بود که به روی صحنه آمدند و خوش درخشیدند. تنوع روایاتی که اجرا می‌شد و بینش نسل جوان و متأخر از برداشت تکنیک و سونوریته و... دستاورد بسیار خوبی بود.»

توجه به فرهنگ به عنوان یک مجموعه کلان
او درباره ارزیابی و اثرگذاری این اتفاق در دنیا پاسخ داد: «به نظر من تأثیر چندانی نخواهد داشت، به این دلیل که تعامل فرهنگی نیازمند ایجاد یک بستر و زمینه مناسب است و این زمینه مشترک هیچ‌گاه به طور کافی فراهم نشده است. باید در این زمینه جریان صورت بگیرد و نهادهای مثمر تأسیس شود و مدیریت‌های شایسته تعیین و کتاب‌های راهنما تألیف شود و همچنین ایجاد کارگاه‌های کوتاه‌مدت و... که همگی یک جریان است. ما هیچ‌گاه به فرهنگ به عنوان یک مجموعه کلان نگاه نداشته‌ایم و همیشه یک عامل کوچک را در نظر گرفته‌ایم. لازم به ذکر است رشد یک فرهنگ به یک یا چند عامل وابسته نیست بلکه مجموعه عواملی است که با یکدیگر در تعامل هستند.

بــــرش

حسن فرطوسی، دبیر کل کمیسیون ملی یونسکو
ردیف موسیقی دستگاهی ایران ارمغان فرهنگ ایرانی به فرهنگ بشری است و ثبت آن به عنوان یک میراث فرهنگی و معنوی در یونسکو علاوه بر معرفی آن در سطح جهانی، به این معناست که جهانیان بر خود فرض می‌دانند که آن را پاس بدارند. این موضوع افزون بر آنکه سهم و تأثیر فرهنگ ایرانی را در جهان نشان می‌دهد، اسباب تعامل بیشتر با فرهنگ‌های دیگر را هم فراهم می‌آورد و جایگاه فرهنگی ایران را در جهان ارتقا می‌بخشد. براین اساس، کمیسیون ملی یونسکو ایران، بسیار مفتخر است که به همت کمیته موسیقی یونسکو که بیش از ۱۴ سال پیش تشکیل شد و چهره‌های نامدار موسیقی در آن بسیار یاریگر بودند، دستگاه‌ها، آوازها، نغمه‌ها و گوشه‌ها در قالب ردیف‌های موسیقی سنتی ایران در سال ۲۰۰۹ در فهرست میراث فرهنگی ناملموس به ثبت رسید، اما نکته حائزاهمیت آن است که ثبت یک اثر وافی به مقصود نیست، بلکه از نظرگاه یونسکو‌ فعالیت‌های ترویجی و آموزشی این هنر نیاکانی بسیار مهم و حیاتی است. امیدوارم این گنجینه ماندگار که در طول قرن‌ها به ما رسیده، به همت شما اصحاب هنر ماندگار موسیقی، بیش از پیش پاسداری و حفاظت و به نسل‌های بعدی سپرده شود.