طی طریق به کربلا و میراث حسینی اربعین که جهانی شد
هانی رستگاران
پژوهشگر میراث فرهنگی و فرهنگ‌عامه
تاریخ تشیع با روز دهم محرم سال 61 هجری قمری، پیوندی ناگسستنی دارد. پیوندی که امروز شیعیان جهان را برای بزرگداشت یک واقعه جهانی دور یکدیگر جمع می‌کند. واقعه‌ای که شاید بتوان تاریخ پیدایش ادیان، فرهنگ‌ها وتمدن‌ها را به پیش و پس ازآن تقسیم کرد. روزی که عدالت و انسانیت در صحرای کربلا ذبح شد و آنجا بود که نقطه عطفی در تاریخ بشریت آغاز شد. بله؛ به‌واقع هر چه داریم از محرم و صفر داریم؛ کلامی از امام خمینی(ره) که معنای عمیقی در آن نهفته است، معنایی به گستر‌ه جهانی مملو از خشونت و تاریکی و رذالت، پستی و بی‌عدالتی، کشتار و نابودی که در تمام تلاطماتش، تنها یک ریسمان برای نجات باقی‌مانده و آن اتصال حلقه جدایی نور از ظلمات است؛ آن نور در یک‌کلام حسین است و حسین.
آن روز اگر یزید می‌دانست که با عمل خصمانه او، قرار است یک نهضت را تا آخرالزمان زنده نگه دارد و روزبه‌روز به ارزش و وسعت آن افزوده شود، شاید آن هنگام پشیمان می‌شد و لشکریان خود را به عقب می‌راند، اما مشی خدا چنین بود که حسین بن علی(ع) و 72 یار او در میانه جنگی نابرابر، برای صدور پیامی که بیش از 1400 سال از آن می‌گذرد قیام کنند و واقعه‌ای را رقم بزنند که امروز هشت و نیم میلیارد جمعیت جهان، نظاره‌گر مناسک گرامیداشت آن از تلویزیون‌ها و در قلب کشورهایی که تمدن آنها به 500 سال هم نمی‌رسد، از نزدیک در خیابان‌ها شاهد و ناظر اوج ارادت شیعیان عالم به شخصیتی تکرارنشدنی باشند. آری؛ خداوند گاه عزیز می‌کند و گاه ذلیل، مشی اوست که تعیین‌کننده جایگاه انسان‌ها روی کره خاکی و در دنیای فانی است.
اما طی طریق اربعین، سنتی با تاریخ و پیشینه کهن که ریشه آن را می‌توان پس از گذشت چند روز از واقعه عاشورای حسینی و نزدیک به‌روز چهلم دریافت. درست چند روز پس‌ازاین واقعه، اتفاقی در میان اهالی شهری نزدیک به کربلا رخ داد که نام آن را «طویریج» یا شهرستان «هندیه» امروزی می‌دانند و بر اساس روایات تاریخی، اهالی این شهر در ظهر روز عاشورا، هیهات کنان و بر سر و سینه‌زنان برای اطلاع عموم مردم از حادثه عاشورا به سمت محل قتال سیدالشهداء در کربلا حرکت می‌کنند. این آیین معنوی که «رکضه الطواریج» نام دارد، آغازی بر مناسکی بود تحت عنوان طی طریق کربلا که بعدها برای عرضهٔ ارادت، زیارت شهدای کربلا و اطلاع‌رسانی به ناآگاهان از آن ظلمی که در واقعه عاشورا رفته مرسوم شد؛ بنابراین مراسم پیاده‌روی اربعین ریشه طولانی در تاریخ شیعه دارد و مطابق روایات و احادیث نقل‌شده از الأئمة الاسلام، ثواب بی‌شماری هم برای مجریان آن پیش‌بینی‌شده است. شاید نزدیک‌ترین تاریخ حرکت جمعی به سمت کربلا به‌خصوص از ایران را بتوان به دوران حکمرانی ناصرالدین‌شاه قاجار منسوب کرد که ارادت ویژه‌ای به سیدالشهداء و باب‌الحوائج داشت. در آن دوران تلاش‌های بسیاری توسط غرب‌گرایان صورت می‌گرفت تا با ورود شعائر مدرنیته به ایران، جلوی انتشار مناسک دینی و مذهبی در ایران را بگیرند، اما ساختار حاکمیت وقت اجازه نداد تا روحانیت وقت تضعیف شود و به ادامه روند رو به رشد ارادتمندان به ائمه اطهار و برگزاری مراسم‌های سنتی مذهبی دامن می‌زد.
آیین باشکوه شیعی در یک دهه اخیر، به اذعان مراکز معتبر آماری جهان به عظیم‌ترین گردهمایی صلح‌آمیز تاریخ بشر تبدیل‌شده است؛ اجتماعی والا و بی‌نظیر از مسلمانان کشورهای گوناگون و حتی پیروان سایر ادیان که هرساله در پرآشوب‌ترین منطقه جهان با شور و اشتیاقی شگفت‌انگیز برپا می‌شود و پیام صلح و نوع‌دوستی را درجهان مخابره می‌کند. این گردهمایی جهانی دارای ابعاد گوناگون فرهنگی و اجتماعی و تاریخی است؛ ازجمله اینکه: اجتماع عظیم اربعین به هیچ حکومت، حزب یا دسته سیاسی خاصی وابسته نیست و اساساً فضای حاکم بر واقعه زوال‌ناپذیر آیین زیارت اربعین، سیاسی و جناحی نیست؛ بلکه جوّ غالب آن از منشأ دیگر خواهی، ازخودگذشتگی، ایثار، خدمت و مهرورزی بی‌دریغ دوستداران و ارادتمندان حضرت اباعبدالله الحسین(ع) به یکدیگر مستخرج می‌شود. این نوع‌دوستی، صلح‌طلبی و اخلاصی که در جای‌جای جغرافیای زیارت اربعین جاری و پرتوافکن است از روح قدسی و مزار عرشی حسین بن علی(ع) و خاندان ویاران شهیدش نشأت گرفته است و همین خورشید فروزان و گرمابخش رحمت، کرامت و هدایت حسینی و زینبی، آرمان مشترک انبوه میلیونی زائران پرشور و شعور اربعین گشته تا باوقوف در بین‌الحرمین معلا، لبیکی به بلندای لبیک رسول‌الله در حمد و سنای پروردگار هستی سر دهند و نوای عشق و ارادت و اتحاد را به گوش عالمیان برسانند.
برپایی موکب‌های پیاده‌روی در این مناسک خاص نیز از دیگر ویژگی‌های مهم و لاینفک طی طریق به کربلاست که نشان از مودت، ایثار و استقرار فرهنگی دیرینه بخشش در میان شیعیان دارد. هزاران موکب در طول بیش از ۲۰ روز هرساله در ایام پیاده‌روی اربعین امام حسین(ع) در مسیر نجف به کربلا، از میلیون‌ها زائر پذیرایی می‌کنند. خدماتی از قبیل تهیه غذا و جای خواب تا ده‌ها خدمات مختلف دیگر و منحصربه‌فرد، نمونه بی‌نظیر جهانی را خلق می‌کند. پیاده‌روی اربعین بزرگ‌ترین مراسم اطعام جهان است که در آن حدود ۷۰۰ میلیون وعده‌غذا شامل صبحانه و ناهار و شام و همچنین میان وعده بین زائران اربعین توزیع می‌شود. جمهوری اسلامی ایران توانست در سال 2018 میلادی با همکاری کشور عراق موکب‌های پیاده‌روی اربعین را به‌عنوان یکی از آثار میراث ناملموس در فهرست سازمان بین‌الدولی یونسکو قرار دهد تا این فرهنگ عظیم که بازگوکننده فرهنگی شیعه در عصر حاضر است، جنبه‌ای فراتر پیدا کند.