10 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری؛ راهکار خودکفایی در تولید بنزین
ترمز ناترازی بنزین
امین محمودی
خبرنگار
از اواخر سال گذشته تاکنون شاهد آن بودیم که مصرف بنزین به یکباره از تولید آن بیشتر شده است که به دلیل ناترازی ایجاد شده، ایران از صادرکننده بنزین در جهان به جرگه واردکنندگان این محصول پیوسته است. به همین دلیل طی سال‌های گذشته شاهد آن بودیم که برای حل مشکل ناترازی مصرف بنزین در کشورمان اقدامات زیادی صورت گرفته که همه این اقدام‌ها و سیاست‌ها غیرقیمتی بوده است. به طوری که در سال ۱۴۰۰ مصرف بنزین به ۹۱ میلیون لیتر، سال ۱۴۰۱ به ۱۰۴ میلیون لیتر و سال ۱۴۰۲ نیز به ۱۱۱ میلیون لیتر رسید که روند افزایشی مصرف بنزین باعث شد سیاست‌های غیرقیمتی با تمرکز بر مدیریت مصرف سوخت در دستور کار دولت خدمتگزار سیزدهم قرار گیرد.
مصرف بنزین و رکوردشکنی
متوسط مصرف روزانه بنزین در سال 1403 تا امروز به 121 میلیون لیتر رسیده که رقم بالایی بوده، این در حالی است که در اواخر سال گذشته و اوایل سال‌جاری رکورد مصرف بنزین در کشورمان حدنصاب جدیدی را به ثبت رساند. به طوری که در ابتدای سال جاری جواد اوجی، وزیر نفت با اشاره به ثبت رکورد مصرف بنزین گفت: در روزهای عادی به‌طور میانگین 114 میلیون لیتر بنزین در کشور مصرف می‌شود که این رقم با آغاز مسافرت‌های نوروزی در روزهای 27 و 28 اسفندماه 1402 به 142 میلیون لیتر و در روز 29 اسفندماه 1402 نیز به 152 میلیون لیتر افزایش یافته که رکوردی بی‌سابقه است.
همچنین در زمان تعطیلات ایام نوروز 1403 (یکم تا سیزدهم فروردین) به طور میانگین روزانه 120.8 میلیون لیتر بنزین در کشور توزیع شده است که این حجم در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته (یکم تا سیزدهم فروردین 1402) با 113.9 میلیون لیتر، حدود 6.9 میلیون لیتر بیشتر شده یا معادل 6 درصد افزایش یافت.
تولید بنزین در کشور
یکی از بهترین اقدام‌های وزارت نفت این بود که طی سال‌های گذشته از پالایشگاه ستاره خلیج فارس رونمایی کرد و در آن زمان کشورمان در زمینه بنزین بی‌نیاز از واردات شد. به طوری که بد نیست بدانیم این پالایشگاه هم‌اکنون بزرگترین تولیدکننده بنزین در جهان بوده که توسط مهندسان، کارگران و متخصصان ایرانی ساخته و به بهره‌برداری رسیده است.
اهمیت ساخت این پالایشگاه از آنجایی مشخص می‌شود که هم‌اکنون توانسته حدود 40 درصد بنزین مورد نیاز کشورمان را تأمین کند.
در همین خصوص گزارش‌ها حاکی از آن است که با توجه به شعار این پالایشگاه مبنی بر عدم خام‌فروشی محصولاتش، ظرفیت بنزین‌سازی در پالایشگاه خود را از 33 میلیون لیتر در روز به 44 میلیون لیتر(30 درصد) افزایش داده است.
وزارت نفت اعلام کرد که تولید بنزین کشور در ابتدای سال ۱۴۰۲، روزانه ۱۰۴ میلیون لیتر بود که این عدد با تلاش این وزارتخانه با رشد ۷ درصدی به روزانه ۱۱۲ میلیون لیتر در پایان سال ۱۴۰۲ رسید، همچنین در ابتدای سال‌جاری نیز میزان تولید بنزین در کشورمان همین 112 میلیون لیتر در روز بود.
این در حالی است که این وزارتخانه گفته به طور متوسط در سال گذشته به صورت روزانه 117 میلیون لیتر بنزین در کشور توزیع کرده که این امر به معنای ناترازی 5 میلیون لیتری بنزین در روز است. البته جلیل سالاری، معاون وزیر نفت می‌گوید تا پایان سال ۱۴۰۵، روزانه ۳۰ میلیون لیتر به ظرفیت تولید بنزین کشور می‌رسد. البته وی گفته این افزایش 30 میلیون لیتری منوط به اجرای طرح‌های کیفی‌سازی در پالایشگاه‌های 9گانه و راه‌اندازی پالایشگاه مهر خلیج فارس و آدیش است.
وی افزود: به صورت میانگین روزانه در سال ۱۴۰۲، ۱۱۷ میلیون لیتر بنزین در کشور توزیع شده است.
ناترازی بنزین و واردات آن
گزارش‌های وزارت نفت حاکی از آن است که در سال ۱۴۰۲، بیش از ۵ میلیارد و ۴۷۸ میلیون لیتر فرآورده‌های نفتی وارد کشور شده که ارزشی معادل ۴ میلیارد دلار داشته است. همچنین هزینه‌های وارداتی که به ۲۲۵ هزار میلیارد تومان می‌رسند، تقریباً برابر با ۱۰ ماه یارانه نقدی پرداختی به ۸۵ میلیون ایرانی است. به طوری که گفته می‌شود ناترازی موجود در تولید و مصرف بنزین کشورمان سبب شده در سال گذشته 3 میلیارد دلار ارزبری در واردات بنزین صورت گیرد.
با این حال به نظر می‌رسد کشورمان طی سال‌های اخیر نیز نتواند تغییر محسوسی در میزان تولید بنزین به وجود بیاورد به طوری که گفته می‌شود هم‌اکنون تحت هیچ شرایطی نمی‌توان از شرکت‌ها و پالایشگاه‌های کشورمان انتظار افزایش تولید بنزین داشت. هر چند که نمی‌توان منکر این مسأله شد که وزارت نفت برای این مهم پروژه‌هایی را برای افزایش کیفی محصولات پالایشگاه‌ها در دستور کار قرار داده که بسیاری از آنها به ورطه اجرا نیز رسیده است. با این حال پرواضح است دلایل ناترازی بنزین را می‌توان در 3 دسته تشریح کرد به طوری که این مسأله ابتدا به عدم ساخت پالایشگاه‌های جدید در کشورمان برمی‌گردد، سپس قیمت اندک بنزین در ایران نسبت به کشورهای همسایه و در پایان می‌توان به عدم استانداردسازی و مدیریت مصرف بنزین اشاره کرد.
عدم ساخت پالایشگاه‌های جدید در کشور
کارشناسان حوزه انرژی معتقدند کشورمان طی سال‌های گذشته باید تعداد بیشتری پالایشگاه برای جلوگیری از ناترازی بنزین در کشورمان احداث می‌کرد اما چون فرایند ساخت پالایشگاه زمانبر است، سالانه مقادیر زیادی واردات بنزین طی سال‌های آینده صورت می‌گیرد که با توجه به ارزبری گسترده این فرآورده نفتی، کشورمان با مشکلات مالی زیادی مواجه خواهد شد.
بدون شک یکی از اصلی‌ترین دلایل این عدم ساخت پالایشگاه به این امر برمی‌گردد که اعتقادی به ساخت این پالایشگاه‌ها طی سال‌های 1392 تا 1400 وجود نداشت و مسئولان ساخت پالایشگاه را کاملاً غیراقتصادی می‌دانستند. این در حالی است که به عنوان نمونه چینی‌ها که یکی از بزرگترین واردکنندگان انرژی در جهان هستند، طی بازه‌ای 4 ساله از سال 2019 تا 2023 سرمایه‌گذاری بیش از 58 میلیارد دلاری را برای ساخت پالایشگاه انجام داده‌اند. همچنین گفته شده که چشم بادامی‌ها قصد دارند به حجم سرمایه‌گذاری خود در ساخت پالایشگاه ادامه دهند.
اما بد نیست بدانیم اگر دولت چهاردهم بخواهد یک پالایشگاه به مانند پالایشگاه اصفهان(با ظرفیت 12.5 میلیون لیتر در روز) بسازد باید طی 5 سال و با سرمایه‌گذاری 10 میلیاردی آن را به بهره‌برداری برساند تا کشورمان به خودکفایی در تولید بنزین و رفع ناترازی این فرآورده نفتی برسد.
گفتنی است، بنزین تولیدی پتروپالایشگاه اصفهان از کیفیت و استاندارد بالایی برخوردار است و عمدتاً در تهران و کلانشهرها مصرف می‌شود.
هر چند زمان ساخت پالایشگاه طولانی است اما به این نکته نیز باید اشاره کرد در شرایطی که کشورمان با تورم، کسری بودجه و تحریم‌های شدید پولی و بانکی برای تأمین ارز مورد نیاز خود روبه‌روست، نباید سالانه 3 تا 8 میلیارد دلار برای واردات بنزین هزینه صورت گیرد.
از طرف دیگر برخی از کارشناسان معتقدند اگر دولت چهاردهم پالایشگاه‌های کوچک را حمایت کند، می‌توان پالایشگاه‌های ۲۰ تا ۴۰ هزار بشکه‌ای احداث کرد که هر ۱۰ تا از آن به اندازه یک پالایشگاه بزرگ آورده به دنبال دارد و به‌دلیل پراکندگی، هم سرمایه‌پذیری کمتری دارد و هم از نظر پدافند غیرعامل بسیار مؤثر خواهد بود.
با این حال طی سه سال اخیر طرح‌های زیادی در حوزه پالایشی و پتروپالایشی کشور در حال اجراست به طوری که در این خصوص جواد اوجی، وزیر نفت می‌گوید: در چهارچوب قانون حمایت از توسعه صنایع پایین‌دستی نفت خام و میعانات گازی با استفاده از سرمایه‌گذاری مردمی، ۸ طرح پالایش و پتروپالایش میعانات گازی و نفت خام با ظرفیت ۱۴۶۰ هزار بشکه در روز و سرمایه‌گذاری 6/28 میلیارد دلار در دست پیگیری و اجراست. به طوری که اخیراً نیز این وزارتخانه اعلام کرده است که با راه‌اندازی واحد آیزوماکس طرح توسعه و تثبیت ظرفیت پالایشگاه نفت آبادان، یک میلیون و 500 هزار لیتر به تولید بنزین روزانه افزوده خواهد شد.
از سوی دیگر به نظر می‌رسد با راه‌اندازی طرح تولید بنزین در پالایشگاه شیراز نیز شاهد آن باشیم که یک میلیون و 500 هزار تن بنزین یورو به تولیدات کشور افزوده شود.
در این خصوص جلیل سالاری، معاون وزیر نفت می‌افزاید: طرح کیفی‌سازی پالایشگاه نفت تهران نیز در حال اجراست که با بهره‌برداری از بخشی از این طرح تا پایان امسال، میزان بنزین تولیدی در این پالایشگاه از روزانه ۶ میلیون لیتر به ۷ میلیون و ۵۰۰ هزار لیتر رسیده و علاوه بر آن کیفیت بنزین تولیدی به استاندارد یورو ۴ و ۵ اروپا خواهد رسید.
قاچاق بنزین
با وجود آن که طی سال‌های گذشته اقدامات زیادی برای مقابله با قاچاق سوخت انجام گرفت اما گزارش‌ها از مناطق مرزی نشان می‌دهد که فرایند قاچاق سوخت همچنان در حال انجام است.
با این حال وزارت نفت طی سال‌های گذشته اقداماتی از جمله اجرای طرح کدینگ کارت‌های سوخت فعال در حوزه شهرستان (استان سیستان و بلوچستان، کرمان)، ساماندهی سهمیه تخصیصی نرخ دوم کارت‌های شخصی از ۲۵۰ به ۱۰۰ لیتر طی ۳ مرحله ۵۰ لیتری، ایجاد رویه تخصیص سوخت در بخش کشاورزی بر‌اساس سطح زیرکشت، پلاک‌دار کردن تراکتورها به‌منظور ایجاد کد یکتا در تخصیص سهمیه به آنها، اتصال سامانه سدف به سامانه جامع تجارت و سامانه مؤدیان مالیاتی، پیگیری اصلاح دستورالعمل ماده ۴۵ آیین‌نامه اجرایی مواد ۵ و ۶ قانون مبارزه قاچاق کالا و ارز از طریق ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق کالا و ارز، پیگیری اجرای کامل دستورالعمل روش مدیریت و کنترل سوخت موضوع ماده ۴۴ آیین‌نامه اجرایی مواد ۵ و ۶ قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز توسط دستگاه‌های متولی، ارتقا و به‌روز‌رسانی سامانه درخواست فرآورده‌های نفتی سدف، تقویت کارگروه پیشگیری و مقابله با قاچاق فرآورده‌های نفتی از طریق افزایش تعداد جلسات و نظارت بر اجرای مصوبات و راه‌اندازی سامانه پایش هوشمند تردد ناوگان بین جاده‌ای سپهتن را برای جلوگیری از قاچاق بنزین و سوخت به اجرا درآورده است.
موجودی کارت هوشمند سوخت در ابتدای سال 1400 معادل ۹۶۴۵ قطعه و تعداد متقاضیان در صف درخواست بالغ بر یک میلیون و ۵۰۰ هزار قطعه بوده که با اقدامات صورت پذیرفته تعداد ۵ میلیون قطعه تهیه و تعداد افراد در صف به صفر کاهش یافته و هم‌اکنون اجرای فرایند مناقصه خرید تا سقف ۱۰ میلیون قطعه در حال اجراست. فراموش نکنیم که با پایش بخش حملونقل، همچنین الکترونیکی شدن بارنامه‌ها، روزانه ۱۰ میلیون لیتر بنزین صرفه‌جویی می‌شود.
بد نیست بدانیم هم‌اکنون حدود ۳۰ میلیون کارت سوخت فعال در کشور داریم که از این تعداد حدود ۵ میلیون کارت متعلق به موتورسیکلت‌ها و بقیه متعلق به خودروهای شخصی و عمومی است. در سال ۱۴۰۲ بالغ بر۲ میلیون و ۸۰۰ هزار کارت سوخت المثنی تولید شد و در اختیار مردم قرار گرفت.
عدم استانداردسازی و مدیریت مصرف بنزین
مدیریت مصرف بنزین و استانداردسازی این فرآورده نفتی یکی دیگر از دلایل ناترازی تأمین آن از طریق تولید در کشور است.
در این زمینه بد نیست بدانیم طی سال‌های گذشته خودروهای فرسوده و تولید بی‌کیفیت انواع خودروهای داخلی زمینه افزایش مصرف بنزین را به خودی خود فراهم می‌کنند.
گفته می‌شود 55 درصد خودروهای درحال تردد کشورمان در کلانشهرها فرسوده هستند از این رو پر واضح است که مسئولین امر باید فکری به حال این قضیه بکنند.
هم‌اکنون ۳.۵ میلیون خودروی فرسوده در کشور وجود دارد که با خروج آنها از چرخه در عمل روزانه ۴۰ تا ۵۰ میلیون لیتر بنزین مازاد خواهیم داشت که علاوه بر رفع ناترازی بنزین در کشور می‌توان این مقدار را در سبد صادراتی قرار داد. بنابراین یکی از علت‌های این ناترازی، مصرف دوبرابری بنزیـن خودروهـای ایرانـی نسـبت بـه میانگیـن جهانـی اسـت.
ناصر عاشوری، دبیرکل انجمن کارفرمایی صنفی صنعت پالایش نفت می‌گوید: در مسأله ناترازی در گذشته راه را اشتباه رفتیم و اکنون توصیه این است که اصراری بر ادامه آن نداشته باشیم زیرا تولید داخلی در حالی زیر فشار است که هیچ کنترلی روی مصرف وجود ندارد.
وی افزود: ریشه ناترازی بنزین در بخش تولید نیست بلکه ریشه ناترازی بنزین در مصرف بی‌رویه است زیرا ناوگان حمل‌و نقل کشور هر سال رو به نزول است و خودروهای فرسوده هنوز در خیابان‌های کشور تردد می‌کنند و خودروسازها نیز خودرو را بر اصول بهینه طراحی نمی‌‌کنند.
عاشوری تصریح کرد: ضعف حملونقل عمومی و خطوط ریلی، هدررفت حجم بالای سوخت در ترافیک، فرسودگی جاده‌ها، مصرف بالای خودروها، خودروهای فرسوده و فرهنگ ضعیف عمومی از دیگرعوامل مصرف بالاست.
به همین دلیل می‌توان از مواردی همچون اسقاط خودروها، تولید و واردات سالانه یک میلیون خودروی باکیفیت، ارتقای پالایشگاه‌های موجود، توسعه سوخت‌های جایگزین CNG و جلوگیری از قاچاق بنزین به عنوان پادزهری برای مدیریت بهینه مصرف بنزین در کشور نام برد.
راهکارهای کاهش مصرف بنزین در کشورمان
وزارت نفت اعلام کرده است امروزه بخش زیادی از نفت خام تولیدی کشور به سوخت تبدیل می‌شود در حالی که با تنوع‌بخشی و توسعه سبد سوخت و استانداردسازی در بخش حملونقل، می‌توان در مصرف روزانه ۵۰ میلیون لیتر بنزین در کشور صرفه‌جویی کرد که با احتساب هر لیتر بنزین به قیمت یک دلار، روزی ۵۰ میلیون دلار منابع نصیب کشور خواهد شد که عدد قابل‌توجهی است و می‌توان آن را در بخش‌های دیگر سرمایه‌گذاری کرد.
بدون شک یکی از راهکارهای اصلی کاهش مصرف بنزین را می‌توان به تولید خودروهای با قابلیت سوخت سی ان جی در کشور مرتبط دانست به طوری که گفته می‌شود با تبدیل کارگاهی 200 هزار خودرو در سال‌جاری و افزایش 30 درصدی آن می‌توان تا حد زیادی از مصرف سوخت بنزینی در کشور کاست. به طوری که متنوع‌سازی سبد سوخت مصرفی و کاهش سهم بنزین در این سبد با استفاده از راهکارهای مختلفی است که در قانون توسعه حملونقل عمومی و مدیریت مصرف سوخت بر اجرای آنها تأکید داشته و می‌تواند راهگشای ناترازی بنزین در کشور باشد.
یکی از اهداف مهمی که در قانون توسعه حملونقل و مدیریت مصرف سوخت به آن تصریح شده است، رسیدن مصرف سرانه بنزین کشور به 0.7 لیتر در روز بر نفر است. در سال‌های ابتدایی اجرای این قانون (نیمه دوم دهه 80 و نیمه اول دهه 90) با محوریت ستاد مدیریت حملونقل و سوخت این شاخص محقق شد؛ موضوعی که نشان می‌دهد اجرای دقیق این قانون، می‌تواند معضل ناترازی بنزین را برطرف کند.
این در حالی است که هم‌اکنون این رقم به 2 برابر یعنی 1.4 لیتر در روز بر نفر رسیده است.
بنزین در برنامه هفتم توسعه
فصل نهم از برنامه هفتم پیشرفت به موضوع انرژی اختصاص دارد که ماده 46 آن مربوط به مدیریت و نحوه مصرف بنزین، نفت گاز(گازوئیل) و سایر حامل‌های انرژی شبکه حمل و نقل کشور است. همچنین در تمام این فصل و بندهای زیرمجموعه آن هیچ حکمی درباره تعیین یا اجرای سیاست قیمتی درباره بنزین دیده نمی‌شود. در عوض مجموعه احکامی درباره تنوع در سبد سوختی کشور و سازکارهایی برای مدیریت و بهینه‌سازی مصرف و جلوگیری از قاچاق سوخت بیان شده است.
در بند ب ماده 46 تأکید شده است که «به‌منظور رفع ناترازی بنزین، ایجاد تنوع در سبد سوختی کشور و اجرای تکالیف پدافند غیرعامل و قانون هوای پاک، سازمان برنامه و بودجه مکلف است با همکاری وزارتخانه‌های نفت، کشور و صنعت، معدن و تجارت، سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان ملی استاندارد ایران، برنامه جامع تأمین و تخصیص حامل‌های انرژی شبکه حملونقل کشور را شامل بنزین، نفت‌گاز، گازمایع، برق و گازطبیعی فشرده حداکثر ظرف 6 ماه از لازم‌الاجرا شدن این قانون تهیه کرده و به تصویب هیأت وزیران برساند.
حکم قانونی فوق گرچه فاقد سیاست مصرح قیمتی درباره سوخت است اما منع قانونی نیز برای آن مطرح نکرده و به جای آن دولت را مکلف کرده است برنامه جامعی برای تأمین و تخصیص حامل‌های انرژی شبکه حمل و نقل کشور از جمله بنزین تهیه کند که البته امکان در نظر گرفتن سیاست قیمتی در این برنامه جامع نیز در صورت هماهنگی دولت و مجلس وجود دارد.
نکته دیگر هدف کمی تولید روزانه 129 میلیون لیتر بنزین در انتهای برنامه است که در جداول برنامه هفتم در این حوزه بیان شده و به نظر می‌رسد در حال حاضر تولید بنزین در کشور فاصله زیادی با آن ندارد.
این موضوع نشان می‌دهد تمرکز دولت می‌بایست متوجه توسعه سایر سوخت‌ها و نیز کنترل مصرف بنزین باشد. در برنامه هفتم همچنین حکم مهم دیگری مبنی بر ایجاد سازمان راهبردی در زیرمجموعه دولت برای موضوع انرژی مطرح است. همچنین هدف از تشکیل این سازمان، ایجاد هماهنگی فرابخشی و مدیریت کلان و متمرکز در حوزه بهینه‌سازی مصرف انرژی، مدیریت بهینه ناترازی انرژی در بخش‌های مختلف با رعایت ملاحظات کاهش شدت انرژی و پیگیری اجرای طرح‌های بهینه‌سازی انرژی و تعیین میزان و نحوه تخصیص تمامی یارانه‌‌های انرژی در هر بخش است.
بــــرش
بنزین به نفر
در حال حاضر بحث یارانه انرژی به یکی از اصلی‌ترین مباحث مسئولان عالیرتبه کشوری تبدیل شده است به طوری که گفته می‌شود باید تغییرات اساسی در این امر صورت گیرد چون در حال حاضر مصرف‌کنندگان انرژی حجم بشدت کمی را نسبت به متوسط‌های جهانی برای مصرف انرژی خصوصاً بنزین پرداخت می‌کنند.
در همین خصوص مجید جلیلی، رئیس گروه پژوهش فناوری مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی اظهار کرد: در کشور ما به طور متوسط پیمایش یک خودرو در طول سال حدود 16 هزار و 500 کیلومتر است که هزینه مصرف بنزین آن بر اساس قیمت فوب خلیج فارس، در سال 60 میلیون تومان می‌شود. از این رقم 3 میلیون و 500 هزار تومان آن توسط مصرف کننده پرداخت می‌شود و بقیه هزینه را دولت در قالب یارانه پرداخت می‌کند. به طوری که بد نیست به این نکته اشاره کرد که هر لیتر بنزین فوب خلیج فارس بـا عـدد اکتـان 92 اکنون حدود 65 سنت قیمت دارد که با دلار 28 هزار و 500 تومانی، 18 هزار و 500 تومان و با دلار 37 هزار تومانی، 24 هزار تومان در هر لیتر قیمت می‌خورد. اگر ایران روزانه 30 میلیون لیتر بنزین وارد کند و در این مسیر به دلیل تحریم‌ها نیز متحمل هیچ هزینه اضافه‌ای نشود و حتی هزینه حمل و نقل را نیز در نظر نگیریم، روزانه 19.5 میلیون دلار صرف واردات بنزین خواهد شد.