کربلا، میراث مشترک فرهنگی و تمدنی ایران و عراق
علی‌الله سلیمی
منتقد ادبی
پیوندهای فرهنگی و تمدنی ایران و عراق با محوریت شهر مقدس کربلا در ماه‌های محرم و صفر بیش از هر زمان دیگر جلوه‌گری می‌کند و رویدادهای بزرگی همچون مراسم روز عاشورا و پیاد‌ه‌روی اربعین از جلوه‌های تماشایی آن است.
این مسأله از دید مراکز و سازمان‌های فرهنگی و همچنین محققان و پژوهشگران هم دور نمانده و در برنامه‌ها و آثارشان متجلی شده است. در این راستا، چندی پیش مرکز تحقیقات و پژوهش‌های عتبه مقدس حسینی (مرکزالدراسات و البحوث) در کربلا و مرکز آموزش و پژوهش‌های بین‌المللی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، اولین همایش علمی بین‌المللی را در شهر مقدس کربلا برگزار کردند.
بخشی از این همایش با محوریت تأثیر ایرانیان مقیم عراق و کربلا برپا شد که در آن شاخه‌های مختلف فرهنگی، دینی و ادبی مورد توجه قرار گرفت. با توجه به مجموعه مباحثی که پژوهشگران دو کشور به آن پرداختند، مقالات همایش موارد مهم و همه‌جانبه‌ای را در بر داشت. مسائل طرح شده در این مقالات، مسائلی جدید و کمتر شنیده شده بودند؛ میراثی مشترک و پیوندی که سبب شده است تا این دو کشور در یک قالب با یکدیگر قرار بگیرند و این موضوع، سبب روشن شدن راه پژوهشگرانی شده است که قصد دارند تحقیقات خود را در این زمینه ادامه دهند. مجموعه مقالات ارائه شده در نخستین همایش کربلا، در کتابی با عنوان «کربلا، میراث مشترک فرهنگی و تمدنی» از سوی انتشارات مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه کشورمان منتشر شده که اثر تحقیقی قابل استنادی است.
این کتاب در بخش«مقالات نویسندگان ایرانی»، 9 مقاله به قلم نویسندگان و محققان ایرانی دارد و در بخش «مقالات نویسندگان عراقی» هم 7 مقاله به قلم نویسندگان و محققان عراقی ارائه شده است. در بخش مقدمه این اثر اشاره شده که دو کشور ایران و عراق به دلیل پیوستگی جغرافیایی، از دیرباز دارای تعاملات فرهنگی با یکدیگر بوده‌اند. محتوای مقالات ارائه شده در این کتاب بر این نکته تأکید دارد که سرزمین ایران با بیش از شش هزار سال سابقه مدنیت، مهد قدیمی‌ترین تمدن‌های انسانی بوده است. سابقه دیرینه تاریخی تمدن‌های واقع در حوزه بین‌النهرین (عراق امروزی) هم بر کسی پوشیده نیست. ارتباط میان این دو حوزه تمدنی از دورترین ادوار وجود داشته است و حکومت‌های حاکم بر قلمروی سرزمینی دو منطقه طی قرون متمادی دارای روابط نزدیکی با یکدیگر بوده‌اند.
در دوران اسلامی، این دو حوزه تمدنی نقش مؤثری در شکوفایی و بسط تمدن اسلامی داشتند. تاریخ ایران و عراق در این دوران به واسطه مسائل گوناگونی به یکدیگر پیوند خورده است. به عنوان مثال، شهر کوفه در دوره فتوحات به عنوان پایگاه نظامی برای غزوات اسلامی با ایران ساخته شد. اما مهم‌ترین نقطه مشترک میان دوطرف، تشیع است که به حلقه ارتباطی وثیقی میان ایران و عراق در تمدن اسلامی تبدیل شده است؛ به گونه‌ای که ایرانیان و عراقی‌ها به واسطه ارادت به خاندان ائمه اطهار مشترکات مذهبی بسیاری با یکدیگر دارند. شکل‌گیری قیام شیعی مختار ثقفی در کوفه و همراهی ایرانیان با آن، گواهی بر این مدعاست. وجود پیکر مطهر شش تن از امامان شیعه(ع) در خاک عراق و علاقه تاریخی ایرانیان به زیارت مقابر این بزرگان، ارزشی مشترک برای مردم دو کشور به وجود آورده است.
در این میان، شهر کربلا به واسطه وجود پیکر مطهر امام سوم شیعیان اهمیت تاریخی ویژه‌ای برای ایرانیان دارد؛ عشق و ارادت به سرور و سالار شهیدان امام حسین(ع) در عمق وجود هر ایرانی ریشه دوانده و زیارت آستان حسینی آرزوی همه ایرانیان است. در واقع، شاید بتوان گفت که ارزش‌های مشترک میان دو تمدن ایران و عراق در شهر کربلا متبلور شده است. از این روی، نامیدن کربلا به عنوان «میراث مشترک تاریخی- تمدنی ایران و عراق» سخنی ناروا نخواهد بود. در مجموع، کتاب حاضر یادآوری می‌کند که اهمیت وافر میراث پیشینیان در حافظه تاریخی مردم بر هیچ کس پوشیده نیست؛ این میراث سرشار از معانی و دلالت‌های عمیق تمدنی بوده و اهمیتش به این دلیل است که همواره پل ارتباط گذشته با زمان معاصر بوده است و باعث شده نسل کنونی از خلال این موارد با تاریخ صدها سال قبل خود آشنا شوند. از آنجایی که ایران و عراق در زمینه‌های مختلف و متنوع فرهنگی، اجتماعی و انسانی همواره با هم در ارتباط بوده‌اند، بررسی مضامین، اصول و ریشه‌های روابط گذشته میان دو کشور درطول تاریخ اهمیت ویژه‌ای دارد و کتاب «کربلا، میراث مشترک فرهنگی و تمدنی ایران و عراق» اقدامی مؤثر در این زمینه است.