میترا جلیلی

دغدغه شهید جمهور
رئیس‌جمهور شهید در دولت سیزدهم دغدغه فراوانی برای تأسیس شورا و مرکز ملی هوش مصنوعی داشت و بعد از فرمان مقام معظم رهبری، تلاش‌هایی برای تدوین سند ملی هوش مصنوعی به عنوان نقشه راه کلان و ایحاد سازمان ملی هوش مصنوعی انجام گرفت. سرانجام رئیس‌جمهور شهید در آذرماه 1402 روح‌الله دهقانی، معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری را طی حکمی، مأمور تشکیل ‌«شورای ملی راهبری و مرکز ملی هوش مصنوعی» کرد. شهید جمهور هدف از تشکیل این شورا را ایجاد هماهنگی و هم‌افزایی دستگاه‌های ذیربط و کنشگران پیشران در حوزه هوش مصنوعی دانست. در این حکم، ایجاد زنجیره کامل و پایدار چرخه ایده تا ثروت (بازار) در هوش مصنوعی، استفاده از فرصت جهشی هوش مصنوعی برای پیشرفت اقتصادی کشور و برنامه‌ریزی برای ایجاد زیرساخت‌ها و توانمندی‌های فناورانه داخلی به منظور دستیابی به مرجعیت علمی و تحریم‌ناپذیری از مهم‌ترین انتظارات رئیس‌جمهور از این شورا عنوان شده است.
برخی دیگر از این انتظارات هم تلاش برای دستیابی به جایگاه پیشتاز و پایدار میان کشورهای جهان، شناسایی، پرورش و شکوفاسازی سرمایه انسانی نخبه در حوزه هوش مصنوعی با بهره‌گیری از ظرفیت جامعه علمی کشور اعم از دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها، اندیشکده‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان است.

چالش‌های بخش خصوصی
با وجود تأکید مقام معظم رهبری مبنی بر قرار گرفتن ایران در جمع 10 کشور برتر در هوش مصنوعی، مسئولان معتقدند هر چند در شاخص‌های اساسی به این رقم نزدیک نیستیم ولی در برخی شاخص‌ها از جمله نیروی انسانی مستعد و تحصیلکرده و همچنین پژوهش و توسعه فناوری در زمره بهترین‌های دنیا قرار داریم و برای هدفگذاری قرار گرفتن در جمع 10 کشور برتر جهان باید یک برنامه‌ریزی منسجم داشته باشیم.
رئیس کمیسیون هوش مصنوعی سازمان نظام صنفی رایانه ای (نصر) در گفت‌و‌گو با «ایران» مهم‌ترین موانع کاربردی‌سازی هوش مصنوعی را کمبود زیرساخت‌های سخت‌افزاری، مدیریت داده و اطلاعات و ارتباط بین صنعت و دانشگاه دانست.
محمدرضا معبودیان درباره موانع توسعه هوش مصنوعی در کشور گفت: هم در حوزه زیرساخت و هم در حوزه آزادرسانی دادگان و تولید دادگان ملی و ایجاد مزرعه پردازشی خصوصاً در حوزه صنعت، چالش‌های فراوانی داریم و امیدواریم بتوانیم با کمک سازمان ملی هوش مصنوعی این موانع و چالش‌ها را برطرف کنیم.
وی مهم‌ترین زیرساخت برای کارکرد هوش مصنوعی در کشور و ایجاد جهش در آن را داده و اشتراک‌گذاری در کشور دانست و یادآور شد: متأسفانه در مملکت نگاه امنیتی به دادگان وجود دارد و حتی انتشار اطلاعات گمنام‌سازی شده هم به سختی انجام می‌شود، این در حالی است که توسعه هوش مصنوعی در کشور و ورود آن به عرصه‌های مختلف صنعت و زندگی به داده نیاز دارد و توسعه این فناوری بدون داده اجرایی نمی‌شود.
این فعال دانش‌بنیان افزود: پیش از این نیز طرح‌ها و قوانینی همچون «دوام» (مدیریت داده‌ها و اطلاعات ملی) در کشور تصویب شده بود که باید به‌ صورت کامل اجرایی می‌شد تا دسترسی به داده‌ها امکانپذیر شود ولی متأسفانه این طرح به سرانجام نرسید. معبودیان در ادامه اظهار کرد: فکر می‌کنم اگر در حوزه زیرساخت‌های پردازشی و دادگان بتوانیم کمک‌هایی بگیریم مطمئناً جایگاه کشور در زمینه هوش مصنوعی اصلاح خواهد شد.

ضرورت وجود یک نهاد تنظیم‌گر چابک
وی با ابراز خوشحالی از ایجاد سازمان ملی هوش مصنوعی گفت: معتقدیم برای پیشبرد گسترش بازار هوش مصنوعی نیازمند یک متولی قدرتمند برای توسعه آن هستیم. معبودیان با تأکید بر لزوم گسترش استفاده از هوش مصنوعی در صنعت، حکمرانی و امور جاری مملکت آن را نیازمند تنظیم‌گری و قانونمند شدن دانست و افزود: در همین راستا در نخستین جلسه فراکسیون هوش مصنوعی در مجلس، درخواست خود را برای ایجاد یک نهاد چابک سیاستگذار، تنظیم‌گر، تضمین‌گر و تسهیلگر استفاده از هوش مصنوعی ارائه کردیم. معتقدیم باید در این مسیر از بخش خصوصی استفاده شود و شاهد بوروکراسی‌های رایج در سازمان‌ها نباشیم.
رئیس کمیسیون هوش مصنوعی سازمان نصر با اشاره به وجود چند نگاه در حوزه هوش مصنوعی گفت: این نگاه‌ها «حکمرانی با هوش مصنوعی»، «حکمرانی بر هوش مصنوعی» و «حکمرانی برای هوش مصنوعی» است که معتقدم این سه‌گانه را سازمان ملی هوش مصنوعی می‌تواند همزمان با یکدیگر پیش ببرد.
وی افزود: منظور اصلی ما تقویت «حکمرانی با هوش مصنوعی» است و از سوی دیگر احتمالاً در بدنه مجلس و سازمان‌های تنظیم‌گر به «حکمرانی بر هوش مصنوعی» پرداخته می‌شود. گاهی هم می‌خواهیم برای راه افتادن هوش مصنوعی حمایت‌هایی انجام گیرد و امیدواریم به این سه‌گانه توسط این سازمان پرداخته شود.
معبودیان با اشاره به اینکه نمی‌توان فقط به تولید در حوزه هوش مصنوعی اندیشید، گفت: باید با توجه به وضعیت بازار و میزان تقاضا، برنامه‌ریزی و دقت ویژه‌ای داشته باشیم و تصمیم بگیریم در این حوزه، در چه مواردی می‌خواهیم تولیدکننده و در چه جاهایی مصرف‌کننده باشیم.

افزایش توسعه تجارت در شانگهای و بریکس
رئیس کمیسیون هوش مصنوعی سازمان نصر گفت: در حوزه‌هایی باید سرمایه‌گذاری کنیم که بتوانیم تأثیرگذاری بیشتری داشته باشیم. به عنوان مثال حوزه اشتراک‌گذاری زیرساخت‌های پردازشی یا جی‌پی‌یوها، موضوعی است که باید به آن بپردازیم. همچنین مدل‌های زبانی بزرگ (LLM) از جمله موضوعاتی محسوب می‌شود که باید در آن تولیدکننده باشیم، اما به این موضوع هم توجه داشت که گاه می‌توانیم مصرف‌کننده بسیار خوبی باشیم.
وی یادآور شد: با توجه به وضعیت اقتصادی و بودجه‌های کشور، در بخش خصوصی و در حوزه دادگان به این نتیجه رسیدیم که باید در کنار توجه ویژه به دولت، به حوزه صنعت و هوش مصنوعی صنعتی نیز بپردازیم.
معبودیان با تأکید بر اینکه در این حوزه حتی می‌توانیم موضوعات صادراتی هم داشته باشیم، گفت: به عنوان مثال در پیمان‌های شانگهای یا بریکس می‌توانیم دادگان صنعتی و مدل‌های هوش مصنوعی را به بازارهای آنها عرضه کنیم یا از آنها بگیریم به این ترتیب می‌توان تجارت را گسترش داد.

انتظارات بخش خصوصی
رئیس کمیسیون هوش مصنوعی سازمان نصر انتظار بخش خصوصی از سازمان ملی هوش مصنوعی را بیش از همه، تقویت تجاری‌سازی دانست و یادآور شد: معتقدیم شرکت‌های بخش خصوصی، هم در حوزه الگوریتم، هم در حوزه دادگان و هم در بخش زیرساخت این موضوع را چالش خود می‌دانند و در طول دوران فعالیتشان به راهکارهایی هم رسیده‌اند.
معبودیان افزود: باید بتوانیم با عرضه خوب در حوزه هوش مصنوعی، تجاری‌سازی در این حوزه داشته باشیم و حتی معتقدیم عملاً در نتیجه این گسترش بازار، بلوغ‌های دیگری در حوزه‌های دیگر ایجاد خواهد شد.
وی در جمع‌بندی پایانی، انتظارات بخش خصوصی از سازمان ملی هوش مصنوعی را تجاری‌سازی و توجه ویژه به شرکت‌های هوش مصنوعی دانست. معبودیان یادآور شد: با توجه به اینکه این شرکت‌ها غالباً نوپا هستند اگر انحصار وجود داشته باشد حتماً از بین می‌روند پس باید از آنها حمایت کرد.
این فعال حوزه دانش‌بنیان از دیگر انتظارات بخش خصوصی از سازمان ملی هوش مصنوعی را اهتمام ویژه برای ایجاد مزرعه‌های پردازش سریع ملی دانست و البته تأکید کرد که این مزارع باید غیردولتی باشند. وی همچنین بر لزوم ایجاد زیرساخت‌ها برای اطمینان از اینکه از داده‌ها هیچ سوء‌استفاده‌ای نمی‌شود تأکید کرد و بودجه‌نویسی مناسب برای شرکت‌های خصوصی و همچنین پیش بردن سه‌گانه «حکمرانی بر، حکمرانی با و حکمرانی برای» هوش مصنوعی را از دیگر انتظارات بخش خصوصی حوزه هوش مصنوعی دانست.

 ادامه راه رئیس‌جمهور شهید
هرچند برخی انتظار داشتند شهادت آیت‌الله رئیسی در حادثه بالگرد رونمایی از سازمان ملی هوش مصنوعی را با تأخیر همراه کند ولی مسئولان مربوطه در دولت سیزدهم همگی پای کار آمدند تا تأسیس سازمان ملی هوش مصنوعی که یکی از مسائل مورد تأکید شهید جمهور بود بر زمین نماند و در کمترین زمان ممکن به مرحله اجرا برسد. اوایل تیرماه بود که معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهور از آغاز شمارش معکوس برای افتتاح سازمان ملی هوش مصنوعی ایران خبر داد و پس از بررسی تصویب سند ملی هوش مصنوعی در جلسه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی، علاوه بر کلیات سند ملی هوش مصنوعی، تأسیس سازمان ملی هوش مصنوعی جمهوری اسلامی ایران و همچنین تشکیل شورای راهبری هوش مصنوعی تصویب شد. طبق این سند ملی، جمهوری اسلامی ایران در افقی 10 ساله در جمع 10 کشور پیشرو جهان در حوزه هوش مصنوعی قرار می‌گیرد و البته توسعه آینده‌نگرانه زیست‌بوم هوش مصنوعی، رعایت حریم خصوصی و امنیت داده‌ها از مهم‌ترین اهداف این سند محسوب می‌شود.
سرانجام  19 تیرماه «سازمان ملی هوش مصنوعی» با حضور سرپرست ریاست‌جمهوری و معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری افتتاح شد. محمد مخبر، سرپرست ریاست‌جمهوری، حمایت از هوش مصنوعی را نه فقط وظیفه دولت بلکه از اولویت‌های مجموعه حاکمیت دانست و بر تسریع در تشکیل جلسات بعدی شورای ملی راهبری و تأسیس سازمان ملی هوش مصنوعی تأکید کرد. وی با گرامیداشت یاد و نام رئیس‌جمهور شهید، رشد حوزه هوش مصنوعی را مدیون توجه و حمایت‌های ایشان دانست و بر تلاش متخصصان و کارشناسان برای جبران عقب‌ماندگی‌های کشور و تحقق دستور مقام معظم رهبری مبنی بر رسیدن به جایگاه ۱۰ کشور برتر این حوزه تأکید کرد. زمینه‌سازی برای تقویت حضور بخش خصوصی در زمینه هوش مصنوعی، ایجاد بنگاه‌های بزرگ برای سرمایه‌گذاری مناسب در بخش هوش مصنوعی و سیاستگذاری صحیح به منظور حمایت از فعالان این حوزه، رفع موانع، رصد و هدایتگری دولت از دیگر تأکیدات دکتر مخبر در این جلسه بود.

پاسخ هوش مصنوعی به معاون رئیس‌جمهور
روح‌الله دهقانی‌فیروزآبادی، معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری گفت: با اینکه ایران از نظر تولید دانش هوش مصنوعی رتبه هفدهم دنیا را به خود اختصاص داده است اما در کاربردی‌سازی این دانش در رتبه 77 قرار دارد. وی دلیل این تفاوت رتبه را در این موضوع دانست که رتبه تولید علم به بحث مقالات علمی منتشر شده و ضریب تأثیر این مقالات ارجاع داده می‌شود و با کاربردی‌سازی این دانش کاملاً متفاوت است.
وی در اقدامی جالب سؤالی از هوش مصنوعی «جمینای» گوگل درباره آینده هوش مصنوعی در ایران پرسید. «جمینای» هم در پاسخ به معاون رئیس‌جمهور گفت: آینده هوش مصنوعی در ایران پتانسیل بالایی دارد اما با چالش‌هایی همراه است. «جمینای» درباره موارد مثبت هوش مصنوعی در ایران گفت: ایران دارای استعدادهای جوان و باانگیزه در زمینه هوش مصنوعی است و در حال حاضر تعداد زیادی دانشجو و محقق در حال تحصیل در این رشته هستند. از سوی دیگر جامعه هوش مصنوعی پویا و فعالی در حال شکل‌گیری است و دولت ایران هم هوش مصنوعی را به عنوان یک فناوری کلیدی برای توسعه اقتصادی می‌داند. دولت در حال سرمایه‌گذاری در این زمینه است و برنامه‌های مختلفی برای حمایت از تحقیقات و توسعه هوش مصنوعی و همچنین ایجاد بستر مناسب برای استفاده از این فناوری در بخش‌های مختلف دارد. «جمینای» با اشاره به نیازهای بازار در ایران گفت: صنایع مختلف ایران از جمله نفت و گاز، کشاورزی، خدمات مالی و حمل‌ونقل نیاز زیادی به استفاده از هوش مصنوعی دارند.
دهقانی‌فیروزآبادی پس از شنیدن نظر هوش مصنوعی «جمینای» درباره وضعیت این فناوری و آینده آن در ایران گفت: امیدواریم در قالب سازمان ملی هوش مصنوعی که به نظر من مهم‌ترین موضوعی بود که در سال گذشته پیگیر بودم و رئیس‌جمهور شهید تأکید ویژه بر آن داشتند، این سازمان بتواند به سرعت زیرساخت‌ها را برای فعالان این حوزه آماده کند. امیدوارم سال آینده مردم شاهد باشند همان‌طور که اقتصاد دیجیتال در کشور یکباره بروز و ظهور بسیار خوبی پیدا کرد، هوش مصنوعی هم به همین طریق توسعه یابد.